تنگه هرمز آبراهی بسیار مهم در جنوب ایران است که از مهمترین مسیرهای تردد تجاری در جهان به شمار میرود. قرار داشتن بخش قابل‌توجهی از منابع نفت و گاز جهان در آب‌های خلیج فارس، اهمیت تنگه هرمز را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد؛ ضمن اینکه حدود ۳۰ درصد از کل نفت خام جهان توسط نفت‌کش‌هایی که از این مسیر عبور می‌کنند تامین می‌شود؛ از همین رو، هر رخدادی در محدوده تنگه هرمز، مستقیما بر اقتصاد جهان تاثیر خواهد گذاشت. در ادامه به معرفی تنگه هرمز و سپس به بررسی اهمیت این تنگه و جایگاه راهبردی آن می‌پردازیم.
تنگه هرمز ایران
تنگه هرمز آبراههای حساس و کاربردی در منطقه خاورمیانه است که به‌دلیل قرار گرفتنش در شاهراه ارتباطی دریای عمان و خلیج فارس و امکان دستیابی کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق این تنگه به آب‌های آزاد، اهمیت بالایی در جهان دارد. پس از کشف نفت در آب‌های خلیج فارس، اهمیت تنگه هرمز نسبت به قبل نیز بسیار بیشتر شد.
جزایر ایرانی قشم، هرمز، لارک و هنگام در تنگه هرمز و اطراف آن قرار دارند و تسلط ایران به این تنگه را افزایش می‌دهند
تنگه هرمز در جنوب ایران، استان هرمزگان را به استان مسندم در کشور عمان وصل می‌کند. امارات متحده عربی و عربستان، به‌عنوان همسایگان اصلی کشور عمان، مدعیان اصلی در خاورمیانه برای بهره‌برداری از تنگه هرمز هستند. کشتی‌های تجاری غول پیکر و نفتکش‌های عظیم بین‌المللی، بیشترین تردد را در مسیر تنگه هرمز دارند.
نزدیک‌ترین جزیره‌های ایرانی به تنگه هرمز جزایر قشم، هنگام، هرمز و لارک هستند. این جزیره‌ها به‌دلیل نزدیکی به این تنگه موقعیت راهبردی ویژه‌ای پیدا کرده‌اند؛ به‌خصوص جزیره قشم به‌دلیل مساحت بالا و ظرفیت‌های بالای گردشگری اهمیتی دو چندان دارد.
تنگه هرمز چگونه ساخته شد؟
تنگه هرمز نتیجه میلیون‌ها سال فعالیت زمین‌ساختی، برخورد صفحات قاره‌ای، تغییر سطح دریاها و فرسایش‌های مداوم است. این فرآیندهای طبیعی به‌تدریج گذرگاهی باریک و عمیق بین ایران و شبهجزیره عربستان تشکیل دادند که امروزه به‌عنوان یکی از شریان‌های حیاتی تجارت جهانی، خصوصا ترانزیت نفت شناخته می‌شود.
تنگه هرمز، افزون بر جایگاه مهم اقتصادی و تجاری، از بعد تاریخی و باستان‌شناسی نیز اهمیت بسزایی دارد. این گذرگاه آبی برای نزدیک به شش قرن، شاهراه اصلی تجارت دریایی منطقه به شمار می‌رفته است.
در طول سالیان دراز، حکومت‌های استعمارگر زیادی با حمله به جنوب ایران یا پیشروی در ایران و حتی از راه دوستی و مذاکره، سعی بر به دست گرفتن کنترل تنگه هرمز داشته‌اند؛ البته باید گفت در بازه‌هایی از تاریخ نیز موفق بوده‌اند. در طول تاریخ ایران در سده‌های اخیر، پادشاهان و دولت‌های مختلف مانند نادر شاه افشار در دوره زندیه، شاه عباس صفوی و پادشاهان پهلوی، درگیری‌های بین‌المللی زیادی با دولت‌های خارجی از جمله آمریکا، اسپانیا، پرتغال و بریتانیا داشته‌اند؛ اما در نهایت ایران تسلط خود را روی تنگه هرمز حفظ کرده است.
درباره دلیل نام‌گذاری تنگه هرمز روایت‌های گوناگونی وجود دارد. برخی بر این باورند که این نام از جزیره هرمز گرفته شده است که در دهانه تنگه قرار دارد. همچنین گفته می شود که نام تنگه هرمز از واژه «هورموغ»گرفته شده که موغ به‌معنای نخل و موغستان به‌معنای نخلستان است.
تنگه هرمز کجاست؟
تنگه هرمز بین دریای عمان و خلیج فارس قرار دارد و تنها مسیر ارتباطی خلیج فارس به آب‌های آزاد در جهان است. شمال تنگه هرمز شهرستان میناب در استان هرمزگان قرار گرفته است و این تنگه از جنوب به شبهجزیره مسندم در شمالیترین نقطه کشور عمان میرسد. گستره تنگه هرمز به سه بخش تقسیم می‌شود. این بخش‌ها شامل آب‌های سرزمین ایران، آب‌های سرزمین عمان و آب‌های آزاد می‌شوند.
تقسیم جغرافیایی تنگه هرمز به‌صورت ۱۲ مایل دریایی، معادل ۲۲ کیلومتر برای آب‌های ایران، ۱۲ مایل دریایی یا ۲۲ کیلومتر از ساحل عمان و سه کیلومتر آب‌های آزاد است. هیچ‌کدام از دو دولت ایران و عمان حق دخل‌وتصرف در آب‌های مجاور را ندارند و هر یک تنها می‌توانند بر سواحل خود نظارت کنند.
عرض تنگه هرمز در نقاط مختلف تغییر می‌کند؛ اما کنترل نظامی روی این مسافت میسر است. بر طبق مقررات عهدنامه کنوانسیون جهانی در مورد حقوق دریاها که در سال ۱۹۸۲ میلادی به تصویب رسیده است، در شرایط صلح، همه کشتی‌های نظامی و بازرگانی امکان تردد از این تنگه را دارند.
منطقه مشرف به تنگه هرمز در ایران، منطقه‌ای نظامی به شمار میرود و تردد در آن تنها با کسب مجوزهای لازم امکان‌پذیر است.
تنگه هرمز چگونه آبراهی است؟
در دریاها و اقیانوس‌های بزرگ جهان آبراهه‌هایی با موقعیت‌های متفاوت وجود دارند؛ اما از مهمترین خصوصیت آبراه مناسب می‌توان به عرض دهانه آن اشاره کرد. تنگه هرمز آبراههای با ورودی مناسب برای تردد کشتی‌ها و نفتکش‌های عظیم جهان است. کشتی‌های عبوری از تنگه هرمز به‌لحاظ اقتصادی، نظامی و سیاسی بسیار اهمیت دارند. در جهان تنگه‌های محدودی با موقعیت راهبردی تنگه هرمز و در این ابعاد وجود دارند.
به‌صورت تقریبی می‌توان گفت حدود ۳۰ درصد از نفت صادراتی جهان در طول روز از تنگه هرمز عبور می‌کند. کشورهای منطقه خاورمیانه مانند ایران، امارات، کویت و عراق که از اعضای اصلی سازمان اوپک هستند، سهم زیادی از تولید نفت خود را از طریق تنگه هرمز به جهان صادر می‌کنند. کشور قطر نیز که بزرگ‌ترین صادر کننده گاز طبیعی مایع در جهان به شمار میرود، همه فرآورده‌های صادراتی خود را از تنگه هرمز به کشورهای اروپایی و آمریکایی می‌فرستد.
امکان استفاده و بهره‌برداری از موقعیت و منابع تنگه هرمز در اختیار ایران و عمان است. در شرایط صلح امکان استفاده از تنگه برای تردد کشتی‌ها میسر است؛ اما در زمان‌های خاص، اگر یکی از کشورهای ایران و عمان درگیر جنگ باشند، می‌توانند همه کشتی‌های عبوری از تنگه را پیش از عبور بازرسی کنند. در حالت کلی استفاده از حریم تنگه هرمز برای کشورهای هم جوار با آن مجاز است و امکان به تعلیق درآوردن ترددها برای کشورهای مشرف به تنگه وجود ندارد. در دوران جنگ ایران و عراق نیز کشتی‌ها طبق ضوابطی خاص از این تنگه می‌گذشتند.
عرض تنگه هرمز در باریک‌ترین قسمت ۳۹ کیلومتر (حدود ۲۱ مایل دریایی) و در پهن‌ترین نقاط تا ۹۶ کیلومتر (حدود ۵۲ مایل دریایی) میرسد. راه دریایی آن برای مسیر کشتیرانی حدود ۳٫۷ کیلومتر پهنا دارد که کنترل تردد را راحت می‌کند. طول تنگه هرمز به ۱۶۷ کیلومتر (معادل حدود ۱۰۴ مایل) میرسد. تنگه هرمز از خلیج فارس عمیق‌تر است و شیب کف آن در جهت شمال به جنوب تغییر می‌کند و افزایش می‌یابد؛ تا جایی که عمق آب در حوالی جزیره لارک ۳۶ متر است و در نزدیکی شبهجزیره مسندم از ۱۰۰ متر نیز فراتر میرود. این در حالی است که عمیق‌ترین بخش های خلیج فارس از ۹۰ متر عمیق‌تر نیستند. انحنای تنگه هرمز به‌سمت شمال و داخل فلات ایران است و به همین دلیل خط ساحلی بیشتری در کرانه‌های ایران دارد.
تنگه هرمز در جهان
تنگه هرمز در طول تاریخ به‌دلیل موقعیت حساسی که دارد، محل منازعه‌های بین‌المللی بوده است. کشور ایران تسلط نظامی بالایی بر تنگه هرمز دارد و وجود جزایر متعدد در این تنگه، این امکان را برای نیروهای نظامی ایران ساده‌تر کرده است. گرچه ایران و عمان هر دو سهم مشترکی از این تنگه دارند؛ اما به‌دلیل وسعت کشور عمان و نیروهای نظامی محدود، در عمل تسلط نظامی ایران روی تنگه هرمز بیشتر است.
تنگه هرمز سومین تنگه پرتردد جهان به شمار میرود. خلیج فارس در حدود ۶۰ درصد از ذخایر نفت و ۴۰ درصد از ذخایر گاز جهان را در خود دارد و به این ترتیب می‌توان تنگه هرمز را یکی از بزرگ‌ترین مسیرهای انتقال انرژی در دنیا دانست. بنابراین تامین امنیت تنگه هرمز، تاثیر مستقیمی بر تامین منابع انرژی در جهان دارد.
صادرات نفت از تنگه هرمز به بازارهای جهانی در آسیا، آمریکا و اروپای غربی انجام می‌شود. یکی از کشورهای آسیا که بیشترین حجم واردات نفت خود را از طریق تنگه هرمز انجام می‌دهد، کشور ژاپن است. ژاپن بیش از ۷۵ درصد از نفت خام مصرفی خود را از این طریق وارد می‌کند. جابه‌جایی نفت به‌وسیله نفتکش‌های بزرگ با ظرفیتی بیش از دو میلیون بشکه صورت می‌گیرد.
اگر به هر دلیلی تنگه هرمز مسدود و صادرات نفت و فرآورده‌های آن از این مسیر متوقف شود، بازارهای جهانی با کمبودی بالغ بر ۲۰ میلیون بشکه مواجه می‌شوند که این مسئله باعث رشد چشمگیر قیمت هر بشکه نفت در بازار جهانی خواهد شد. در واقع بسته شدن تنگه هرمز به‌معنای توقف صادرات ۹۰ درصد از نفت حوزه خلیج فارس و مختل شدن معامله‌های تجاری این حوزه در سطح جهانی می‌شود.
اهمیت تنگه هرمز
کشورهای حوزه خلیج فارس میزان متفاوتی از تولید نفت خود را از تنگه هرمز صادر می‌کنند. عربستان و ایران در حدود ۹۰ درصد، امارات متحده عربی ۹۹ درصد و عراق در حدود ۹۸ درصد از تولید نفت و فرآورده‌های آن را از این تنگه صادر می‌کنند. کشورهای کویت و قطر نیز ۱۰۰ درصد صادراتشان از همین مسیر صورت می‌گیرد. البته تردد در تنگه هرمز تنها محدود به نفتکش‌های بزرگ نیست و بیش از ۵۰ درصد از داد و ستدهای بازرگانی کشورهای منطقه، از این مسیر و به‌وسیله کشتی‌های تجاری عظیم انجام می‌شوند.
بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که تنگه هرمز شاهراهی حیاتی برای اقتصاد نفتی جهان به شمار میرود و از مهمترین مسیرهای تردد دریایی در جهان است. تنها یک روز بسته بودن تنگه میتواند قیمت هر بشکه نفت را به میزان زیادی افزایش دهد. چنانچه ایران اقدام به بستن تنگه هرمز کند، به‌لحاظ فنی حداقل از چند روز تا سه ماه زمان خواهد برد تا این مسیر مجدد باز شود. این مسئله میتواند اقتصاد جهان را دستخوش تغییرات زیادی کند.
تنگه هرمز روی نقشه
- موقعیت تنگه هرمز: حدفاصل میان استان هرمزگان (ایران) و شبهجزیره مسندم (عمان) (تنگه هرمز روی نقشه)
با بررسی موقعیت مکانی تنگه هرمز روی نقشه و در جوار کشورهای حاشیه خلیج فارس و مسیر و تراکم عبور و مرور کشتی‌ها، می‌توان بهتر به اهمیت آن پی برد.
نقشه هوایی تنگه هرمز
منابع عکس‌ها: خبرگزاری‌های ایلنا و جماران
در سال‌های اخیر و با توجه به اوضاع سیاسی پرتنش منطقه خاورمیانه، توجه به تنگه هرمز بیش از پیش شده است. نظر شما درباره این شاهراه و اهمیت آن در اوضاع سیاسی و اقتصادی امروز دنیا چیست؟ اگر درباره تنگه هرمز اخبار یا اطلاعات جالبی دارید، با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.
منبع عکس کاور: thenewregion.com، عکاس: نامشخص
سوالات متداول
تنگه هرمز کجاست؟
تنگه هرمز آبراههای حساس و کاربردی در خاورمیانه است که از شمال به شهرستان میناب استان هرمزگان و از جنوب به شبهجزیره مسندم در شمالیترین نقطه کشور عمان میرسد.
اگر تنگه هرمز بسته شود چه اتفاقی میافتد؟
تنگه هرمز شاهراهی حیاتی برای اقتصاد نفتی جهان به شمار میرود و از مهمترین مسیرهای تردد دریایی در جهان است. تنها یک روز بسته بودن تنگه هرمز میتواند قیمت هر بشکه نفت را به میزان زیادی افزایش دهد.