موسیقی بخشی های خراسان، نوایی به نام ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو

در این مقاله با موسیقی ایرانی و به‌طور خاص با موسیقی مقامی خراسان بیشتر آشنا می‌شویم.

هنر موسیقی ایران عمری به بلندای تاریخ این سرزمین کهن دارد. در ایران باستان هنگام برآمدن و برنشستن هور، گروهی به نواختن طبل و سرنا می‌پرداختند. درآن زمان ۳ نوع موسیقی آیینی، بزمی ورزمی مرسوم بوده است، چنانکهدر جشن‌های تاریخی و ملی نوای موسیقی‌ ایرانی به گوش می‌رسید. مطابق شواهد ایرانیان اولین انسان‌هاییبوده‌اند که برای موسیقی نوعی خط الفبایی بانام " ویشدبیره " ابداع کردند.

گزارش‌ها حاکی از آن است که این خط در ابتدا دارای ۱۶۰ حرف بوده و در زمان ساسانیان تعداد حروف آن از ۱۶۰ به ۳۶۰ ارتقا پیداکرده است. در زبان کهن موسیقی ایرانیان هر حرف وصدانشانه‌یجداگانه‌ای داشته و به حدی کامل و جامع بوده که ایرانیان باستان بهوسیله آن می‌توانستند اصوات موجود در طبیعت مانند صدای نغمه‌ی پرندگان یا صدای وزش باد را نیز ثبت کنند. بررسی‌های صورت گرفته درزمینه علم موسیقی نشان می‌دهد که درگذشته‌های دور بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، و یونان متأثر از موسیقی ایرانی بوده است.

از میان نوازندگان موسیقی در ایران باستان می‌توان به "باربد"، "نکیسا" و "رامتین" اشاره کرد. همچنین از هردوت، نخستین تاریخ‌نگار یونانی دربار هخامنشیان نقل است که در دوران امپراتوری پارس، موسیقی نقش مهمی در محاکم دادگاهی داشته و برای مراسم مذهبی پرستش خداوند، بسیار ضروری بوده‌است.پس از اسلام نیز فیلسوف بزرگ ایرانی معروف به معلم ثانی، فارابی نیز از نوازندگان زبردست بوده و رسالاتی درباره‌ی موسیقی ودستگاه هایآن دارد.به طوری که از دستگاه‌های موسیقی ایرانی در مناطق دیگر و کشورهای عربی تا مراکش نشانه ایی بسیار عمیقی وجود دارد .

عبارت موسیقی نواحی ایران به نغمه‌ها، سازها و نواهای مناطق و نواحی ایران نظر دارد و بانام‌هایی چون موسیقی محلی، فولکلور، موسیقی اقوام و مقامی شهرت دارد. این نوع موسیقی شامل موسیقی بلوچی، آذری، بختیاری، گیلکی، قزوین، کردی، لرستان، مازندران، همدان، موسیقی جنوب ایران و موسیقی خراسانی اشاره کرد که هر یکویژگی‌های منحصر به خود رادارند. برای مثال هنرمندان آذربایجانی با خلاقیت خود نوع خاصی از موسیقی را به زبان ترکی آذربایجانی اجرا می‌کنند که عاشیق خوانده می‌شوند. موسیقی جنوبی ایران نیز الهام گرفته از طبیعت گرم این منطقه و سرشار از شور و حرارت است. این موسیقی که بیشتر دراستان‌های هرمزگان، بوشهر و خوزستان رایج است، ریتمی شاد دارد و در استان‌های بوشهر و خوزستان بیشتر بهوسیلهنیانبان و در استان هرمزگان بهوسیله عود و نیانبان نواخته می‌شود. همچنین موسیقی لرستان از تنوع و پیشینه‌ای کهن برخوردار است و به دو بخش موسیقی‌های آوازی و موسیقی‌های سازی تقسیم می‌شود. هماکنون موسیقی لری در قالب ترانه به هفت بخش تقسیم می‌شود که شامل موسیقی و ترانه‌های غنایی و عاشقانه، موسیقی و ترانه‌های حماسه رزمی، موسیقی و ترانه‌های سوگواری، موسیقی و ترانه‌های فصول، موسیقی و ترانه‌های کار، موسیقی و ترانه‌های طنز و سرودهای مذهبی می‌شود. از دیگر موسیقی‌های نواحی ایران می‌توان به موسیقی بخشی‌های خراسان اشاره کرد که بانام "موسیقی مقامی" معروف است و شامل قطعات آواز ترکی، کردی، ترکمنی و فارسی است.

بخش عمده‌ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد و ترک تشکیل می‌دهد که هر یک موسیقی خاص خود را دارند. شمال استان خراسان ضمن اینکه از گستردگی و تنوع بیشتری برخوردار است، از حال و هوای خاصی نیز بهره می‌برد و حماسه، عرفان، عشق و سوگ پشتوانه اصلی این موسیقی است. موسیقی این منطقه از ایران‌زمین در واقع موسیقی کوهستان و جلگه است و از یک زندگی پرحادثه و پر سوز و گداز حکایت می‌کند. نوازندگان شمال خراسان را سه دسته عاشق‌ها، بخشی‌ها و لوطی‌ها تشکیل می‌دهند که عاشق‌ها قدیمی‌ترین این هنرمندان و نوازندگان سازهایی همچون سورنا، دهل، کمانچه و دایره محسوب می‌شوند. لوطی‌ها نیز از زمان‌های قدیم صاحب ساز دایره و در حکم پیام رسانان جامعه آن زمان بودند، به‌گونه‌ای که این گروه از نوازندگان پیوسته در سفر بودند و اتفاقات، خبرها و رویدادهای جامعه را نقل می‌کردند. در این میان بخشی‌ها که به بداهه‌نوازی و بداهه گویی معروف بوده‌اند، توانایی نوازندگی و خوانندگی در مدت زمان طولانی را دارند و در زمره روایت گران فرهنگ شفاهی شمال خراسان محسوب می‌شوند.

بر اساس فولکلور و باورهای فرهنگ عامه مردم شمال خراسان هر دوتارنوازی بخشی نیست و در واقع بخشی به‌معنای کسی است که خدا به او موهبت و بخشش کرده و ویژگی‌های اخلاقی و کمالات معنوی او را به فردی متمایز بدل ساخته است. بر اساس همین روایات یک بخشی باید بتواند آواز بخواند، موسیقی بنوازد، شعر بسراید، داستان بگوید و ساز خود را ساخته و کوک کند. از این‌رو عبارت «بخشی» نه‌تنها شامل مهارت‌های موسیقایی دوتار نوازان و دانش آن‌ها است، بلکه به احترام خاص مردم به «بخشی» و جایگاه اجتماعی وی اشاره دارد که ویژگی مشترک نوازندگان شمال خراسان و ترکمن صحرا است. بنابراین یک بخشی لازم است در نوازندگی چیره دست، در خوانندگی خوش‌صدا و در داستان‌گویی و شعرخوانی مسلط باشد، باید از نظر آگاهی و عرفان به مرحله‌ای برسد که شایسته عنوان بخشی شود. همچنین واژه بخشی یا باخشی کلمه‌ای ترکی از ریشه "باغیش" است، به‌معنای کسی که بخششی از طرف کسی دارد

موسیقی بخشی انتقالدهنده تاریخ، فرهنگ، اصول اخلاقی و مذهبی عشایر خراسان است، بهگونه‌ای که نقش اجتماعی بخشی‌ها از روایت و نقل داستان پا را فراتر گذاشته، التیامبخش و پاسدار میراث فرهنگی جامعه عشایر استان خراسان محسوب می‌شود.

بخشی‌های شمال خراسان در زمره اصیل‌ترین دوتار نوازانی هستند که بهطور شفاهی و سینهبهسینه انواع داستان‌ها و حماسه‌ها را برای مردم روایت می‌کنند. معروف‌ترین قطعه موسیقی مقامی یا موسیقی بخشی‌های خراسان، نغمه دلانگیز "نوایی" نام دارد. این قطعه موسیقیایی منحصربهفرد است و با اشعار عرفانی خاصی همراه است. این اثر یکی از زیباترین آهنگ‌های محلی کشور ماست که به جرئتمی‌توان گفت هیچوقت فراموش نخواهد شد. از میان سرشناس‌ترین بخشی‌های شمال خراسان می‌توان از زندهیاد خان محمد قیطاقی، اولیاقلی یگانه بخشی خیرآباد، احمدقلی احمدی، حاج قربان سلیمانی، عباسقلی رنجبر، علیرضا سلیمانی و... نام برد.

نوای سنتی بخشی‌های خراسان یکی از ده اثر میراث معنوی ایران است که در سال ۱۳۸۹ توسط سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این موسیقی دلانگیز که از طریق آموزش‌های استاد به شاگرد منتقل می‌شود، قبلا تنها توسط مردان خانواده نواخته می‌شد، اما در آموزش‌های امروزی هر دو گروه زنان و مردان نقش مهمی در نواختن موسیقی سنتی خراسان بازی می‌کنند. به گفته سازمان یونسکو موسیقی بخشی احساس تداوم و هویت فرهنگی جمعی را در میان جوامع خراسان منتقل کرده و بخش جداییناپذیر تاریخ، فرهنگ و مذهب خراسان محسوب می‌شود.