روستای فورگ؛ روستایی با مناظر قلعه و باغ

روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در شرق شهرستان بیرجند در فاصله ۱۰ کیلومتری شهر اسدیه قرار دارد. قلعه تاریخی و مشهور فورگ به‌همراه چشم‌اندازها و جاذبه‌های طبیعی روستای مذکور، آن را در ردیف روستاهای پررونق گردشگری قرار داده است.

معرفی روستا

روستای فورگ کاملاً در دامنه کوه مؤمن آباد واقع شده و دارای آب‌وهوای سرد کوهستانی است و جزء مناطق ییلاقی خراسان جنوبی به شمار می‌رود. شغل اکثر مردم این ناحیه کشاورزی و باغداری است و دامداری شغل دوم آن‌ها محسوب می‌شود. زرشک مهم‌ترین محصول آنان و شاخصه این مناطق است. فورگ به‌لحاظ دارا بودن یکی از قلعه‌های بسیار زیبا و ارزشمند ایران از اهمیت خاصی در منطقه و خراسان جنوبی برخورداراست. کوچه‌های تنگ، ساباط‌های بی‌شمار، معماری کوهستانی، معماری پلکانی با مصالح سنگ و خشت و آجر، ایوان، ورودی‌های تعریف شده همگی از ویژگی‌های بارز این معماری است. 

 اطراف فورگ را دشت‌های وسیع با باغستان‌های زرشک احاطه کرده و هر منظره‌ای در اینجا یا به قلعه یا به درختان سرخ زرشک ختم می‌شود.

در این روستا کوچه‌ها آجر فرش و دیوارها با اندود کاه‌گل پوشیده شده است و قدم زدن در آن احساسی خوب به هر گردشگری می‌بخشد.

وجه تسمیه فورگ

فورگ از نظر تاریخی یکی از کهن‌ترین آبادی‌های شهرستان درمیان است که با توجه به سنگ‌نوشته‌های به دست آمده از فورگ آن را به مظفر کیقباد نسبت می‌دهند. روی یکی از سنگ‌نوشته‌ها چنین آمده است:

یا الله به ناخن سنگ برکندن ز کهسار به از حاجت به نزد ناسزاوار.  فی تاریخ ۳۰۷ به خط العبد مظفر کیقباد نصره

وجود این سنگ‌نوشته و سنگ‌نوشته‌های دیگری که در فورگ وجود دارد حکایت از قدمت طولانی این روستا دارد. در وجه تسمیه فورگ چنین آمده است که فورگ به‌دلیل اینکه توسط فرزند کیقباد بنا شده است لذا به آن «پور کیقباد» می‌گفتند که بعدها پس از اینکه اعراب به ایران آمدند به «فورکیقباد»  تغییر نام پیدا کرد و پس از آن به «فورک» و در انتها به «فورگ» تغییر نام داد که امروزه این روستا را به این نام یعنی فورگ می‌شناسند.

پیشینه تاریخی

اسناد و مدارک مستند و معتبری وجود دارد که نشان می‌دهد در قرون متمادی قوم ساگارتی در این منطقه (قهستان) زندگی کرده‌اند تا آنجا که هرودت مورخ بزرگ در قرن پنجم پیش از میلاد به این قوم اشاره کرده و درباره آن‌ها می‌نویسد:

آن‌ها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سکنه ساتراپ چهاردهم هخامنشیان به شمار می‌روند.

در دوره ساسانیان منطقه قهستان ایالتی بوده و در بین شهرهای بزرگی چون هرات و نیشابور که علاوه بر آبادانی و داشتن روستاهای حاصلخیز، مردمان و جنگ‌آورانی با استعداد و سلحشور داشته است که این مردمان همیشه مایه دلگرمی حکومت مرکزی و منشأ قدرت در این حوزه محسوب می‌شده‌اند مورخان فتح شهرهای خراسان توسط مسلمانان را سال ۲۲ هجری قمری و بعضی دیگر ۲۹ هجری قمری ثبت کرده‌اند. در آن سال‌ها حکمرانان منطقه قهستان سران قوم هیاطله بودند که در مصاف با اخنف بن قیس، سردار مسلمین شکست خوردند و در نتیجه سرزمین قهستان فتح شد. از آن به بعد خلفای عباسی مدت زیادی بر این منطقه حکم راندند. ولی از زمان حسن صباح تا پیدایش قوم مغول حکومت قهستان در دست امرا و حکام اسماعیلیه بود. منطقه قهستان یکی از مراکز عمده و بعد از الموت، مهم‌ترین مقر حضور فدائیان اسماعیلیه بوده است؛ موقعیت خاص منطقه یعنی دوری از مرکز حکومت و وضعیت طبیعی و  کوه‌های بلند و صعب‌العبور از مهم‌ترین علل جذب فدائیان اسماعیلیه بوده است. قلعه‌های عظیم و با ابهتی نظیر قلعه فورگ، قلعه کل حسن صباح، قلعه زردان، قلعه کوه قاین، قلعه قلاع سرایان، قلعه شاهدژ و قلعه رستم از مشهورترین قلاع اسماعیلیه در قهستان تاریخی است. وجود این قلعه‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین جاذبه‌های گردشگری منطقه محسوب شود.

زمانی که حکومت اسماعیلیه در سال ۶۵۵ هجری قمری توسط مهاجمین مغول از هم پاشید حوزه قهستان از بسیاری جهات رو به رکود نهاد؛ چنان که تحول چندانی از دوره مغول تا دوره صفویه در این سرزمین صورت نگرفت تا اینکه با قدرت گرفتن حکام صفویه؛ قهستان رونق و آبادانی تازه‌ای گرفت تا آنجائی که توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و فرهنگی آن در آثار فرهنگی به‌جای مانده از آن دوران کاملاً مشهود است. یکی از سرداران نادر شاه افشار، امیر علم خان بود که در جنگ‌های نادر، شجاعت‌های فراوانی نشان داد و در پاداش، حکومت قهستان به وی اعطا شد و پس از وی فرزندانش که خاندان علم امرای منطقه بودند و در اوایل حکومت قاجار به خاطر لیاقت خاندان علم حکومت سیستان و مکران به ایشان محول شد و این خاندان تا دوره پهلوی امارت منطقه را بر عهده داشتند.

در سال ۱۳۱۲ هجری قمری مؤلف کتاب عین الوقایع از ناحیه درمیان و قلعه فورگ دیدن کرده و آن را چنین توصیف کرده است:

قلعه فورگ روی کوهی است که با آجر پخته، دیوار و برج آن را به‌طور محکم ساخته‌اند و پایه بنای آن را سنگ‌چین کرده‌اند و دو شیر حاژی در اطراف خود داشته با دو خاک‌ریز که قطر هر یک پنج ذرع است.

روستای فورگ علاوه بر داشتن قلعه تاریخی از بافت سنتی ارزشمندی نیز برخوردار است. این بافت بر اساس شکل توپوگرافی زمین شکل گرفته و به‌صورت پلکانی در دامنه کوه احداث شده است. وی با بیان اینکه مصالح استفاده شده در شکل‌گیری این بافت همان مصالحی است که در منطقه به‌وفور یافت می‌شود؛ یعنی سنگ و خشت برای دیوارها و چوب در پوشش سقف اظهار می‌کند، ساباط‌های متعدد و طولانی یکی از جذابیت‌هایی است که بافت روستای فورگ دارد. ساباط‌ها علاوه بر نقش امنیتی و هماهنگی با اقلیم در استفاده بهینه از فضا نیز بسیار مؤثرند. روستای فورگ پنج محله دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها محله حوض سراوانان است که در نزدیکی قلعه قرار دارد همچنین سرده، مسجد بلال، پایین ده و چهکاب از سایر محله‌های قدیمی به شمار می‌آید.

قلعه فورگ در جبهه شمالی روستای فورگ و متصل به روستا به‌همراه بافت تاریخی روستا، مجموعه‌ای همگون و جالب  توجه و بدون تغییرات عمده در بافت سنتی روستا را به وجود آورده است.  وسعت قلعه حدود ۹ هزار و ۳۰۰ مترمربع و گستردگی آن از شرق به غرب است. ورودی اصلی قلعه در حصار شرقی آن قرار گرفته که البته پایین‌ترین نقطه قلعه به شمار می‌رود. فورگ به‌دلیل داشتن یکی از قلعه‌های بسیار زیبا و ارزشمند ایران از اهمیت خاصی در منطقه برخوردار است و دره حاصل از کوه‌های اطراف، قلعه و زیباسازی بافت روستا به فورگ، سیمایی رؤیایی داده است.

قلعه‌های بیرجند، در دوره‌های مختلف احداث شده‌اند. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود، قلعه‌های مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنوبی خراسان ساخته و باقی بگذارند.

از نظر پیشینه تاریخی محوطه، ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به‌وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است. در زمان حکومت شوکت الملک به دستور وی سپاهیانش به قلعه هجوم برده، حاکم آن را دستگیر کرده و قلعه را فتح می‌کند. تاریخ ساخت این قلعه در کتاب دیوان لامع، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال ۱۱۶۰ هجری قمری ذکر شده است.

قلعه فورگ بعد از قلعه الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می‌آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند. فداییان مطلق گروهی بودند که حتی اسم نداشته و پس از ترک قلعه برای انجام مأموریت نامشان عوض می‌شد و به اسم مستعار برای قتل دشمنان فرقه اسماعیلیه می‌رفتند. اساس تعلیم فداییان به این صورت بود که بتوانند دشمن را غافل‌گیر کرده، یک یا دو ضربه کارد به او زده و قبل از این‌که دیگران به خود بیایند، ناپدید گردند.

فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل ۳ قسمت است که قسمت اول، محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است. قسمت دوم، محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهم‌ترین بخش قلعه است، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است. قلعه مجموعاً دارای ۱۸ برج بوده که اکنون تعدادی از آن‌ها باقی‌مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است. این قلعه بر بالای صخره‌ای سنگی پس از قرون متمادی همچنان در تاریخ بیرجند قامت خود را استوار نگه داشته است. همچنین بر بلندای حصار و برج‌ها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی (تیرکش) جهت دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود. با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است. آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه است که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره است.

جاذبه‌های گردشگری فورگ

از دیگر جاذبه‌های گردشگری فورگ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قلعه فورگ فورگ
• حمام و حوض میرزا. فورگ
• خانه سرورامیاری فورگ
• خانه آقای شهابی فورگ
• خانه آقای داود اسماعیلی فورگ
• سنگ‌نوشته‌های فورگ
• بافت تاریخی فورگ
• قبرهای گبر (آتش‌پرست‌ها) فورگ
• قلعه اره فورگ
• جاذبه‌های طبیعی شامل درختچه‌های زرشک