گیاهان دارویی استان سمنان

شهرستان شاهرود که دومین شهرستان بزرگ کشور بعد از شهرستان طبس است، بیشترین سهم را در تنوع گیاهان دارویی استان سمنان دارد. آب‌وهوای معتدل و نیمه مرطوب قسمت‌های شمالی آن، شرایط مساعدی را برای رویش گونه‌های مختلف پدید آورده است. در ادامه‌ی مقاله تعدادی از گیاهان دارویی استان سمنان را معرفی می‌کنیم.

این گیاه که در گویش محلی به آن سرشو می‌گویند، در نواحی سنگلاخی کوهستان‌ها می‌روید. گیاه سریش، برگ‌های کوتاه، نسبتا باریک و پرتعداد دارد و گل‌های آن که به‌صورت خوشه‌ای و به رنگ‌های صورتی، سفید یا زرد هستند و در انتهای ساقه‌ای بلند و بی‌برگ قرار دارند. فصل گل‌دهی این گیاه از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اواسط خرداد ادامه می‌یابد. ریشه‌ی کوتاه و ضخیم این گیاه، شاخه‌های افشان ضخیمی دارد که شکل خاصی را برای این ریشه به وجود آورده‌اند. میوه‌ی سریش، پوشینه‌ای مدور، پر از دانه‌های سه وجهی است. برگ‌های جوان گیاه سریش به‌عنوان سبزی خوراکی در پخت نان و تهیه‌ی غذا استفاده می‌شوند. همچنین در برخی مناطق از ریشه‌ی آن که میزان قابل‌توجهی نشاسته دارد، نوعی آش می‌پزند. ریشه‌ی گیاه سریش در تولید چسب نیز کاربرد دارد. تمامی قسمت‌های گیاه سریش خواص دارویی دارند. برگ آن طبیعت سرد و تر دارد و طبع ریشه‌اش گرم و خشک است. جوشانده‌ی ریشه‌ی سریش، ضدعفونی‌کننده است و استعمال خارجی آن در درمان جوش‌ها و لک‌های پوست، موثر است. ریشه‌ی این گیاه با از بین بردن اخلاط غلیظ، باعث رفع خشونت حلق می‌شود. برای مبتلایان به بیماری‌های معده و کبد مفید است و سنگ مثانه را دفع می‌کند. ریشه‌ی گیاه سریش در مداوای یرقان مفید است و موجب تسریع در جوش خوردن استخوان‌های شکسته می‌شود. در طب سنتی برای درمان گل‌مژه، شست‌وشوی چشم در آب دم‌کرده‌ی ساقه‌ی سریش و مقدار اندکی زعفران را توصیه می‌کنند. آب برگ‌ها و ساقه‌ی سریش به‌عنوان مسکن و چرک خشک‌کن استفاده می‌شود. علاوه بر خواص دارویی گیاه سریش، از دانه‌های آن روغنی تهیه می‌شود که در درمان برخی تصلب‌های شریانی، التهابات و زخم‌ها موثر است.

درختچه‌ای کوتاه که ارتفاعش از ۱/۵ متر تجاوز نمی‌کند و محل رویش آن، مناطق حاشیه‌ی کویر است. البته در برخی مناطق به‌عنوان علف هرز در مزارع و باغ‌ها نیز مشاهده می‌شود. خارشتر گیاهی است مقاوم در برابر کم‌آبی که در مناطق کویری، علوفه‌ای مناسب برای دام‌ها به‌ویژه بز به شمار می‌رود. مهم‌ترین عامل استقامت این گیاه در آب‌وهوای گرم و خشک کویر، ریشه‌ی بسیار عمیق آن است که تا عمق ۵ متری در زمین فرو می‌رود. خارشتر، ساقه‌های متعدد سبزرنگ دارد که با تعداد زیادی خار تیز و بلند (که طول آن‌ها تا ۶ سانتی‌متر می‌رسد) با نوک زردرنگ پوشیده شده است. برگ‌های این گیاه، بیضی‌شکل و گل‌هایش به رنگ قرمز ارغوانی است. میوه‌ی خارشتر، غلافی است که تعداد چهار تا هفت دانه را در خود جای داده است. از نظر طب سنتی، طبیعت خارشتر سرد است و برای رفع صفرا و دفع سنگ کلیه و مثانه نافع است. مصرف این گیاه برای درمان تب و لرز و سیاه‌سرفه مفید است. استعمال خارجی روغن برگ خارشتر، التیام‌بخش دردهای روماتیسمی است. از گل‌های این گیاه در درمان بواسیر استفاده می‌شود. عرق خارشتر خاصیت چربی سوزی دارد و گزینه‌ی مناسبی برای رژیم‌های کاهش وزن است. تحقیقات جدید پزشکی در مورد ریشه‌ی گیاه خارشتر و ترکیبات شیمیایی موجود در آن، خاصیت مهم دیگری را در مورد این گیاه به اثبات رسانده است. مصرف دارویی ریشه‌ی خارشتر با تقویت سیستم دفاعی بدن، گزینه‌ی مناسبی برای مهار بیماری ایدز است. اهمیت گیاه خارشتر به خواص دارویی موجود در قسمت‌های مختلف این گیاه، محدود نمی‌شود. این گیاه در واقع منبع تولید یکی از مشهورترین مواد طبیعی درمانی یعنی ترنجبین است و همین ویژگی باعث شده تا خارشتر را با نام علف ترنجبین هم بشناسند.

واژه‌ی ترنجبین معرب ترانگبین به‌معنای عسل تازه است. حکمای قدیمی معتقد بودند که ترنجبین شبنمی است که از آسمان روی خارشتر می‌نشیند و خشک می‌شود اما برای اولین بار ابوریحان بیرونی اثبات کرد که این ماده از تراوشات خود گیاه است. در واقع بر اثر فعالیت گونه‌ای از حشرات سخت‌بال‌پوش که معمولا در مناطق کویری دیده می‌شوند، شیرابه‌ای از گیاه خارشتر تراوش می‌کند که به‌تدریج مانند ذرات نبات روی گیاه سفت شده و بعد از ضربه زدن یا به اصطلاح محلی، تکاندن، از گیاه جدا می‌شود. این ماده‌ی قندی که طعمی بسیار شیرین دارد، ترنجبین نامیده می‌شود و از آن، در گذشته برای تولید قند استفاده می‌کردند. امروزه علاوه بر استفاده‌ی آن در تهیه‌ی گز، در صنایع داروسازی به‌عنوان طعم‌دهنده هم کاربرد دارد. ترنجبین طبع کمی گرم و تر دارد و در درمان زردی و دفع صفرا مفید است. این ماده‌ی قندی، ملین و ضد یبوست است و در مداوای تب و سرفه، بسیار توصیه می‌شود. عطش را کاهش می‌دهد و خوراندن مقدار کمی از آن به نوزادان برای اصلاح مزاج و فرونشاندن تب مفید است. در طب سنتی بسیاری از ترکیبات دارویی حاوی مقادیری از ترنجبین هستند.

بوته‌ای بسیار معطر است که در گویش محلی به آن ترخ گفته می‌شود و گونه‌ای غالب در مناطق خشک و نیمه‌خشک است. این نوع درمنه بوته‌ای انبوه است که انشعابات متعدد و متراکم دارد و ارتفاع آن بیش از نیم متر نیست. این گیاه، برگ‌هایی خطی و کرک‌دار و گل‌هایی زردرنگ در انتهای شاخه‌های انبوه خود دارد که در فاصله‌ی ماه‌های مرداد تا شهریور در مناطق کویری به‌وفور دیده می‌شود. درمنه‌ی دشتی بوته‌ای مقاوم در برابر فرسایش‌های بادی است و مصرف علوفه‌ای هم دارد. این گیاه طبیعت گرم و خشک دارد و سرشاخه‌های گل‌دار آن مصارف دارویی دارند. درمنه‌ی دشتی ضدعفونی‌کننده‌ای قوی است و برای دفع کرم و انگل بسیار مفید است. این گیاه ضد نفخ است و به‌عنوان مسکنی قوی در درمان دردهای احشایی کاربرد دارد. در درمان مالاریا نیز از این گیاه استفاده می‌کنند. دم‌کرده‌ی غنچه‌های درمنه‌ی دشتی علاوه بر درمان ورم پروستات، نوشیدنی مناسبی برای بیماران دیابتی است. استعمال خارجی این گیاه در درمان برخی از بیماری‌های پوستی با منشأ عفونت‌های قارچی بسیار مفید است و در مناطق کویری از آن به‌عنوان مرهمی برای نیش گزندگان به‌ویژه عقرب استفاده می‌شود. در تحقیقات جدید پزشکی، خواص باارزش دیگری برای درمنه‌ی دشتی مشخص شده است. این گیاه با خواص آنتی‌اکسیدانی خود، نقش مهمی در نابودی سلوله‌های سرطانی به‌ویژه در سرطان‌های ریه و سینه ایفا می‌کند. در درمان هپاتیت مفید است و دردهای عصبی ناشی از بیماری‌های نخاعی را تسکین می‌دهد. مصرف این گیاه به‌دلیل مهار رشد باکتری‌های مسبب بوی نامطبوع عرق، به اشخاصی که از این مشکل رنج می‌برند توصیه می‌شود.

گیاهی است کهن که در دوران باستان برای درمان مالاریا استفاده می‌شده است و نام آن در افسانه‌های یونانی وجود دارد. در یونان باستان نام گیاه تلخه، قنطوریون است که از افسانه‌ها گرفته شده است. در افسانه‌ی شیرون، قنطروس افسانه‌ای (موجودی با بالاتنه‌ی انسان و پایین‌تنه‌ی اسب) بعد از اینکه با تیر سمی مجروح می‌شود خود را با این گیاه درمان کرده است. این گیاه که برگ‌های تلخ‌مزه‌ی آن دلیل نام‌گذاری‌اش به تلخه است دارای ساقه‌های متعددی است که کرک‌های نرم خاکستری‌رنگ سطح آن را پوشانده است. در انتهای هرکدام از این ساقه‌ها که حداکثر ارتفاع آن‌ها به ۵۰ سانتی‌متر می‌رسد، گل‌آذین تخم‌مرغی شکل به رنگ صورتی یا بنفش قرار دارد. این گیاه ریشه‌ای راست و عمیق دارد و طبیعت آن سرد و خشک است و برگ‌ها و گل‌هایش خواص دارویی دارند. از این گیاه در درمان بیماری‌های گوارشی، سوءهاضمه و یرقان استفاده می‌شود. تلخه با تقویت رگ‌های خونی سبب بهبود عمل گردش خون می‌شود. مصرف این گیاه، اشتهاآور است و یبوست را درمان می‌کند. دم‌کرده‌ی غنچه‌هایش اخلاط خونی ریه را قطع می‌کند. دم‌کرده‌ی گل‌های خشک آن فشارخون را کاهش می‌دهد و از خونریزی‌های داخلی جلوگیری می‌کند.

این گیاه بوته‌ای، خاص مناطق گرم و خشک است، ساق‌های خاردار دارد و برگ‌های آن مرکب از برگچه‌های جفتی هستند که سطح زیرین آن‌ها پوشیده از کرک‌های ظریف است. گل‌آذین این گیاه، خوشه‌ای استوانه‌ای است که تعداد زیادی گل‌های کوچک سفیدرنگ دارد. میوه‌اش غلافی خمیده به رنگ قهوه‌ای تیره است. هنگام رسیدن و خشک شدن میوه‌ی کهورک، با تکان دادن میوه، دانه‌های درونش حرکت کرده و صدا تولید می‌کنند و به همین دلیل آن را جغجغه نیز می‌نامند. در مناطقی از حاشیه‌ی کویر که اهالی از پوست دام‌ها مشک می‌سازند از ریشه‌ی کهورک برای رنگ کردن مشک‌های پوستی و از سوزانده‌ی دانه‌ی آن برای ضدعفونی کردن مشک‌ها استفاده می‌کنند. جوشانده‌ی ریشه‌ی گیاه کهورک، قندخون را کاهش می‌دهد و برای مبتلایان به دیابت بسیار سودمند است. اگر میوه‌ی این گیاه پس از خیساندن در آب مصرف شود، درمان‌کننده‌ی بیماری‌های کلیوی است. قسمت‌های گوشتی داخل این میوه در درمان روماتیسم موثر است. استعمال خارجی کهورک برای رفع گرفتگی عضلات و همچنین ترمیم زخم‌ها مفید است.

این درختچه‌ی مناطق بیابانی به‌دلیل داشتن ریشه‌ی بسیار عمیق، عمری طولانی دارد. برگ‌های پرتعداد آن باریک و نوک‌تیز هستند و در انتهای شاخه‌هایش گل‌هایی قرمزرنگ به‌صورت گل‌آذین دارند. طبیعت پوست این درختچه سرد و خشک است و خواص دارویی دارد. دم‌کرده‌ی پوست درخت گز برای دفع اخلاط خونی سینه و رفع سرفه‌های کهنه بسیار مفید است. بواسیر و یرقان را درمان می‌کند، درد معده را تسکین می‌دهد و اسهال را برطرف می‌کند. مزه مزه کردن این دم‌کرده علاوه بر تسکین درد دندان برای سلامت دندان‌ها مفید است و چرک‌های لثه را نیز از بین می‌برد. از شاخه‌ی درختچه‌ی گز، ماده‌ای به نام گزانگبین ترشح می‌شود که نوعی «مان» است. مان‌ها موادی قندی هستند که بر اثر فعالیت حشرات روی گیاهان تولید می‌شوند و در طب سنتی مصارف دارویی دارند. گزانگبین که در واقع بر اثر نیش نوعی حشره ترشح می‌شود به‌علت داشتن مواد قندی فراوان، در شیرینی‌پزی و تولید گز استفاده می‌شود. گزانگبین طبع گرم و خشک دارد و در کنار خواص دارویی‌اش به‌عنوان شیرین‌کننده‌ی جوشانده‌های دارویی نیز استفاده می‌شود. این ماده‌ی قندی، سیستم گوارش را تقویت می‌کند و با ضدعفونی کردن دستگاه گوارش در بهبودی زخم‌های گوارشی مفید است. مصرف گزانگبین به افراد مبتلا به بیماری‌های طحال توصیه می‌شود. اگر به‌همراه گلاب مصرف شود، نفخ را فرو می‌نشاند و اگر با ماءالشعیر مصرف شود، درمان‌کننده‌ی تب‌های شدید است.

گیاهی است مقدس که پیروان ادیان مختلف الهی و همچنین مذاهبی نظیر هندوییسم از آن به روش‌های مختلف استفاده می‌کنند. بسیاری از مورخان بر این باوراند که گیاه اسطوره‌ای و باستانی «هوم» که به گیاه خدایان مشهور بوده و نام آن هم در اوستای زرتشت آمده و هم در متون مقدس آیین هندو، همین گیاه اسپند است. در مورد دود حاصل از ریختن دانه‌های خشک اسپند در آتش نیز اعتقادات متفاوتی وجود دارد. برخی آن را عامل محافظت از چشم‌زخم می‌دانند و عده‌ای دیگر سپری در برابر جنیان. اسپند گیاهی است بوته‌ای که ارتفاع بوته‌ی آن از نیم متر تجاوز نمی‌کند و برگ‌های سبزرنگ آن تقسیماتی باریک و نامنظم دارد. گل این گیاه، کاسبرگ‌های نازکی دارد و گلبرگ‌های بزرگ آن به رنگ سفید مایل به سبز هستند. میوه‌ی اسپند، پوشینه‌ای کروی است که دانه‌های سیاه‌رنگ متعددی را در خود جای داده است. اسپند، طبیعتی گرم و خشک دارد و خوردن جوشانده‌ی آن به مقدار کم، آرام‌بخش و ضدافسردگی است. دود ناشی از سوزاندن دانه‌های خشک آن، ضدعفونی‌کننده‌ی محیط است. در طب سنتی خواص فراوانی برای عصاره‌ی گیاه اسپند بیان شده است که فهرست‌وار به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم: افزایش شیر مادران، دفع کرم‌های روده، مسکن درد معده، درمان روماتیسم، درمان بیماری‌های عصبی مانند صرع، فلج، فراموشی و...، درمان سیاتیک، درمان شب‌ادراری در کودکان اگر به‌دلیل ضعف مثانه یا سستی کمر باشد. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که اسپند به‌عنوان داروی ترک اعتیاد نیز کاربرد دارد.

گیاهی است که در آب‌وهوای گرم و خشک به‌خوبی رشد می‌کند و از بین بردن آن بسیار دشوار است چون تا مدتی پس از قطع شدن همچنان زنده است و حتی می‌تواند بذر تولید کند. خرفه، برگ‌های بیضی‌شکل ضخیم و آبدار به رنگ سبز، ساقه‌هایی خوابیده به رنگ قرمز و گل‌هایی کوچک به رنگ زرد یا سفید دارد. خرفه در مناطق مختلف دنیا کاربردهای متفاوتی دارد. از تخم‌های ریز و سیاه آن در شیرینی‌پزی برای تزیین برخی محصولات مانند نان برنجی و نان کشمشی استفاده می‌شود. از دانه‌های آن روغن خوراکی استخراج می‌شود، به‌عنوان سبزی خوراکی به فروش می‌رسد و به‌عنوان علوفه نیز استفاده می‌شود. در این گیاه که طبیعت سرد و تر دارد، خواص دارویی فراوانی نهفته است. خرفه، حرارت خون، کبد و معده را برطرف می‌کند و در درمان اختلالات و التهابات مجاری ادراری موثر است. مصرف تازه‌ی این گیاه، قندخون را کاهش می‌دهد و عضلات قلب را تقویت می‌کند. مصرف این سبزی خوراکی، برای افرادی که به‌دلیل کمبود ویتامین ث، دچار خون‌ریزی لثه می‌شوند بسیار مفید است. عصاره‌ی ساقه و برگ خرفه علاوه بر درمان بیماری‌های کبد درد کلیه را تسکین می‌بخشد و سنگ مثانه را نیز خرد می‌کند. تخم خرفه، ضدعفونی‌کننده است و التهابات گوارشی را رفع می‌کند. استعمال خارجی این گیاه در کاهش ورم‌ها، التیام زخم‌های شدید ناشی از سوختگی و درمان بواسیر موثر است. مالیدن عصاره‌ی گیاه خرفه بر پیشانی، دردهای میگرنی را کاهش می‌دهد. در برخی مناطق، به‌منظور بهبودی محل گزش حیواناتی نظیر مار و عقرب و برخی حشرات، از آن استفاده می‌کنند. طبق پژوهش‌های نوین گیاه‌شناسی، خرفه حاوی اسید چرب امگا۳ است و مصرف آن برای کاهش کلسترول و فشارخون توصیه می‌شود.

گیاهی است بومی مناطق کویری، که اولین بار توسط مادها و برای تأمین غذای اسب‌ها کاشته شده یا به اصطلاح کشاورزی، زراعی شده است. برگ‌های مرکب از سه برگچه‌ی بیضی‌شکل، گل‌هایی بنفش و ریشه‌ای راست و مستقیم دارد. این گیاه که ارتفاعش تا یک متر هم می‌رسد، میوه‌ای مانند صدف دارد که حاوی دانه‌ای به‌شکل یک لوبیای کوچک است. یونجه از نظر مواد غذایی (ویتامین‌ها، پروتئین‌ها و مواد معدنی) بسیار غنی و غذای خوبی برای انسان و حیوانات است. آهن موجود در آن، دو برابر اسفناج است و چهار برابر لیموترش ویتامین ث دارد. همین ویژگی‌ها باعث شده تا در برخی کشورها یونجه جایگزین اسفناج شود. طبع یونجه‌ی تازه، گرم و تر و طبع خشک‌شده‌ی آن، گرم و خشک است. دمکرده‌ی یونجه، درمان‌کننده‌ی اسهال و استعمال خارجی پخته‌ی آن، شفای رعشه‌ی اعضا است. گذاشتن یونجه‌ی کوبیده شده روی زخم‌ها، علاوه بر جلوگیری از خون‌ریزی در تسریع التیام زخم نیز مفید است. دمکرده‌ی تخم یونجه، سینه را نرم می‌کند و سرفه را تسکین می‌بخشد. مصرف عرق یونجه، چاق‌کننده و نیروبخش است، خون را تصفیه می‌کند و سبب ازدیاد شیر مادران می‌شود. مخلوط عصاره‌ی یونجه با عسل، دارویی بسیار موثر برای رشد اطفال شیرخوار است که استخوان‌بندی محکمی ندارند. یونجه با توجه به آهن و ویتامین ث فراوانش، برای مبتلایان به کم‌خونی، راشیتیسم، اسکوربوت و دیگر عوارض ناشی از کمبود این ترکیبات، گزینه‌ی بسیار مناسبی است.

این درختچه از گونه‌های وحشی گل رز است که در ارتفاعات می‌روید. برگ‌های آن، برگچه‌های کوچکی به رنگ سبز تیره و گل‌های صورتی یا سفید آن پنج گلبرگ دارد. ساقه‌های این گیاه، تیغ‌های ریز و تیزی دارند که در رشد فوقانی گیاه موثر هستند. نسترن کوهی، میوه‌ای بیضی‌شکل به رنگ قرمز تیره دارد که حاوی دانه‌های سفت و کوچک است. این میوه حاوی مقدار فراوانی ویتامین ث است. در مقدار مساوی از نسترن و پرتقال، نسترن ۱۲ برابر پرتقال ویتامین ث دارد. این میوه مصارف خوراکی متعددی دارد و از آن در تهیه‌ی شربت و مربا و پخت آش استفاده می‌شود. علاوه بر میوه‌ی نسترن، گلبرگ‌هایش که بوی ملایم و مطبوعی دارند، مصرف خوراکی دارند و در برخی کشورها مانند بلغارستان از آن‌ها در تهیه‌ی نوعی نوشیدنی شیرین استفاده می‌کنند. استفاده‌ی دارویی از نسترن کوهی از زمان‌های گذشته مرسوم بوده است. به‌عنوان مثال، در اتریش، طبیبان قدیمی برای درمانت عفونت‌های ویروسی، نارسایی‌های کلیوی و بیماری‌های مجاری ادراری از جوشانده‌ی میوه‌ی نسترن استفاده می‌کردند. نسترن کوهی طبیعت گرم و خشک دارد، تقویت‌کننده‌ی قلب است و تپش قلب را درمان می‌کند. مصرف این گیاه در درمان ورم کلیه، تسکین درد معده و برطرف کردن اسهال موثر است، سنگ کیسه‌ی صفرا را دفع می‌کند و بوی عرق را از بین می‌برد. عرق نسترن اعصاب را تقویت می‌کند و آرام‌بخش است. مصرف این عرق گیاهی در رفع خستگی و بی‌خوابی و همچنین درمان مشکلات روحی نظیر استرس، اضطراب و افسردگی مفید است.