گیاهان دارویی استان مرکزی؛ قسمت دوم

گیاهی است بوته‌ای که در فصل تابستان گل می‌دهد و در طب سنتی از اهمیت بالایی برخوردار است. در طب سنتی برای تمامی قسمت‌های آن (برگ، ریشه و گل) خواص دارویی ذکر شده است. کاسنی گل‌هایی آبی، ارغوانی یا سفید دارد و ریشه‌ی بلند و ضخیم قهوه‌ای رنگ آن پس از پوست کندن سفیدرنگ است. قسمت‌های بیرون از خاک کاسنی، طبیعت سرد و تر و ریشه‌ی آن، طبیعت گرم و خشک دارد. کاسنی تقویت‌کننده و پاک‌کننده‌ی کبد و کلیه است و با تنظیم فشار خون به سلامت قلب و عروق کمک می‌کند. مصرف کاسنی در بیماران دیابتی، قند خون را بدون هیچ عوارضی کاهش می‌دهد. استفاده از این گیاه موجب کنترل اشتها و در نتیجه کاهش وزن می‌شود و برای افرادی که در گرفتن رژیم‌های غذایی مشکل دارند، بسیار مفید است. عرق کاسنی موجب تقویت سیستم ایمنی بدن، به‌ویژه در برابر بیماری‌های عفونی می‌شود. ریشه‌ی کاسنی در مداوای تب‌های مزمن و همچنین درد مفاصل مفید است. مصرف این ریشه به‌عنوان آرام‌بخش نیز توصیه می‌شود که نقش مهمی در کاهش استرس و اضطراب دارد.

گیاهی است دارای ساقه‌ای راست و چهارگوش که برگ‌هایی پوشیده از کرک‌های ظریف دارد. برگ‌ها، سرشاخه‌های گل‌دار و ریشه‌ی این گیاه خواص دارویی دارند. البته به هنگام چیدن برگ‌های گزنه باید یا بسیار دقت کرد یا برای دست پوششی مناسب انتخاب کرد، چون تماس زیاد این برگ‌ها با دست سبب ایجاد التهاب پوستی می‌شود. گزنه طبیعت گرم و خشک دارد و استفاده از جوشانده‌ی برگ آن در پیشگیری از پوکی استخوان، رفع جراحات و ورم لثه و ضدعفونی کردن دهان موثر است. اگر از جوشانده‌ی برگ و سرشاخه‌های گل‌دار گزنه استفاده شود، می‌تواند درمان موثری برای اسهال‌های شدید خونی باشد. از خواص دیگر این گیاه می‌توان به ازدیاد شیر مادر، تنظیم عادت ماهیانه و کمک به افزایش گلبول‌های قرمز خون اشاره کرد. استعمال خارجی گزنه نیز در درمان روماتیسم موثر است. همچنین جوشانده‌ی ریشه‌ی گزنه از بهترین روش‌های درمان پروستات به شمار می‌رود.

گیاهی است که برگ‌های پهن آن به بریدگی‌های نازک و ظریف تقسیم می‌شود و گل‌های سفیدرنگ آن که گلبرگ‌های بسیار کوچکی دارند با تعداد زیاد در کنار یکدیگر و در انتهای ساقه‌های باریک و بلند قرار گرفته‌اند. میوه‌ی این گیاه که قسمت قابل استفاده‌ی آن است و خواص دارویی زنیان در آن نهفته است، میوهای بیضی‌شکل و کوچک به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد است که روی آن خطوطی با رنگ روشن‌تر قرار دارد. طبع این میوه که طعمی تند دارد، گرم و خشک است. زنیان بادشکن و ضدنفخ است و دل‌پیچه را رفع می‌کند. این گیاه دارویی، ضدعفونی‌کننده‌ای قوی در برابر انگل‌ها و قارچ است. امراض ریه را درمان کرده و در تقویت معده موثر است. زنیان اگر ناشتا مصرف شود در رفع سنگ کلیه و مثانه بسیار سودمند است. استفاده از عرق زنیان، تاثیر مهمی در درمان تشنج و سایر بیماری‌های اعصاب دارد. علاوه بر خواص متعدد زنیان، در طب سنتی، سنگینی شنوایی را با ریختن آب پخته‌ی زنیان در گوش درمان می‌کنند.

این گیاه، ساقه‌های پوشیده از خارهای بسیار ریز دارد که با استفاده از همین خارها به دیوارها و درختان چسبیده و به صورت فوقانی رشد می‌کند. برگ‌هایی کشیده و نوک‌تیز، گل‌هایی کوچک و زردرنگ و میوه‌ای گوشتی با رنگ مشکی دارد. قسمت مهم این گیاه از نظر طبی، ریشه‌ی آن است که استوانه‌ای باریک به رنگ قرمز است و طعمی تلخ و گس دارد. در قدیم از این ریشه‌ها برای رنگرزی پارچه و نخ استفاده می‌کردند. روناس طبع گرم و خشک دارد، ادرارآور است و حبس بول را درمان می‌کند. این گیاه، درد سیاتیک را رفع می‌کند و اوره‌ی خون را کاهش می‌دهد. استعمال خارجی آن در درمان خارش ناشی از مشکلات پوستی مفید است. مخلوط کردن پودر ریشه‌ی روناس با عسل و بستن محل شکستگی استخوان با آن به همراه آتل، جوش خوردن استخوان شکسته را تسریع می‌کند. علاوه بر خواص دارویی از ترکیب روناس و برخی گیاهان دیگر مانند حنا، برای رنگ کردن مو به رنگ مشکی تیره (پرکلاغی) استفاده می‌شود. همچنین روناس باعث تقویت مو و از بین رفتن شوره‌ی سر می‌شود.

این گیاه بوته‌ای، ساقه‌های خوابیده‌ای دارد که روی سطح خاک دارای انشعابات فراوانی هستند. برگ آن از یک دم‌برگ اصلی و برگچه‌های کوچک در طرفین آن تشکیل شده است. گل‌هایش زردرنگ و میوه‌ی آن از نوع میوه‌های چندوجهی (شیزوکارپ) است. این میوه‌ی چهاربخشی نرم و خاردار به رنگ سبز مایل به زرد است و اواخر تابستان و اوایل پاییز فصل برداشت آن است. گیاه خارخسک، طبعی گرم و خشک دارد و تمامی قسمت‌های آن قابل استفاده است، ولی میوه‌ی آن بیشترین خواص را در خود جای داده است. از زمان‌های قدیم در اروپا و آسیا، از این گیاه دارویی در درمان ناتوانی‌های جنسی و برخی ناباروری‌ها استفاده می‌کردند. در طب سنتی به آن حسک گفته می‌شود و در معالجه‌ی عقرب‌گزیدگی تجویز می‌شود. خارخسک، دفع‌کننده‌ی سنگ‌های مجاری ادراری و همچنین درمان‌کننده‌ی عفونت و التهاب لثه است. استفاده از این گیاه موجب کاهش فشار خون و تسهیل در عمل تصفیه‌ی خون می‌شود. از دیگر خواص خارخسک، قاعده‌آور بودن آن است.

این گیاه بیشتر در مزارع گندم و غلات می‌روید و به همین جهت به گل گندم مشهور است. ساقه‌ای بلند به رنگ سبز مایل به سفید و گل‌هایی به رنگ آبی تیره دارد. برگ‌ها در قسمت پایین این گیاه، پهن هستند و بریدگی‌هایی عمیق دارند و برگ‌های قسمت فوقانی آن، باریک و بدون بریدگی هستند. گل گندم که تمامی قسمت‌های روی خاک آن قابل استفاده است، طبیعتی گرم و خشک دارد. در طب سنتی از جوشانده‌ی این گیاه در درمان بیماری‌های مربوط به چشم، مانند التهاب و ورم چشم، استفاده می‌شود. ساقه‌ی گل گندم در کاهش سوزش ناشی از جراحات مانند پارگی‌ها و بریدگی‌ها موثر است. همچنین این ساقه درخشان‌کننده و شاداب‌کننده‌ی مو نیز هست و مصرف گل‌های آبی‌رنگ این گیاه، ادرارآور است و باعث ضدعفونی شدن مثانه می‌شود. از دیگر خواص گیاه گل گندم می‌توان به درمان سرماخوردگی و رفع سرفه و تب اشاره کرد.

گیاهی است که گل‌های درشت آن که به رنگ سفید مایل به زرد یا سفید مایل به صورتی با شبکه‌ای از خطوط ریز به رنگ بنفش هستند، سبب شناخت بهتر آن می‌شوند. این گیاه برگ‌هایی پهن با بریدگی‌هایی عمیق و نامنظم دارند و به ریشه‌ای بلند و باریک ختم می‌شوند. امروزه منداب به یکی از گیاهان دارویی ارزشمند تبدیل شده، به نحوی که در برخی از کشورها از آن به‌عنوان سبزی خوراکی در تهیه‌ی سالاد استفاده می‌شود. در زمان قدیم یکی از بیماری‌های متداول در شترها، جرب بوده است. جرب بیماری پوستی مخصوص حیوانات است که در اثر گزش نوعی حشره ایجاد شده و با خارش شدید همراه است. حکما برای مداوای این بیماری، بدن شتر را با استفاده از دانه‌ی روغنی منداب چرب می‌کردند. تحقیقات پزشکی روی این دانه‌ی روغنی، خاصیت ضد کرم و ضدانگل بودن منداب را تایید کرده است. منداب، دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی است و با تقویت سیستم ایمنی بدن، از ابتلا به انواع سرطان‌ها به ویژه سرطان ریه جلوگیری می‌کند. مصرف این گیاه در پیشگیری از ابتلا به برخی بیماری‌های چشمی مانند آب مروارید نیز موثر است. استفاده از منداب باعث تقویت استخوان‌ها شده و خستگی عمومی بدن را رفع می‌کند. از آن‌جایی که این گیاه، مواد مغذی فراوان ولی کالری بسیار کمی دارد، گزینه‌ی مناسبی برای رژیم‌های کاهش وزن است.

این گیاه که با نام‌های دیگری چون سورنجان، گل حضرتی و پیاز حضرتی شناخته می‌شود، گل‌هایی سفید یا بنفش دارد که مانند گل زعفران بدون ساقه و شش بخشی است و در پاییز می‌شکفد. برگ‌های این گیاه، دراز و باریک و نوک‌تیز و به رنگ سبز تیره هستند. میوه‌ی این گیاه نیز پوشینه یا غلافی است که تعداد زیادی دانه‌ی کوچک را در خود جای داده است. قسمت مورد استفاده‌ی این گیاه، پیاز آن است که تا عمق ۲۵ الی ۳۰ سانتی‌متری در خاک فرو رفته و ریشه‌های افشان دارد. پیاز گل حسرت، نسبتاً بزرگ، گوشت‌دار و یکپارچه است که پوست‌های نازک قهوه‌ای‌رنگ آن را پوشانده‌اند. در طب سنتی آن را داروی موثر در درمان نقرس، روماتیسم و تورم پروستات معرفی می‌کنند. مصرف عصاره‌ی پیاز گل حسرت در مداوای سرطان مفید است. همچنین استفاده از این گیاه، دو خاصیت مهم دیگر نیز دارد که امروزه بیش از پیش بر اهمیت آن افزوده‌ است. یکی اینکه درمان‌کننده‌ی ضعف عصبی ناشی از پیشرفت بیماری ام.اس است و دیگر اینکه از ابتلا به هپاتیت جلوگیری می‌کند. البته پیاز گل حسرت با تمامی خواصی که دارد، حاوی ترکیبات شیمیایی بسیار سمی نیز هست. برای جلوگیری از بروز مشکلات مرتبط بهتر است فرآورده‌ی صنعتی آن (قرص‌های کوچک یک میلی‌گرمی تهیه شده از پیاز گل حسرت) طبق دستور پزشک مصرف شود.

نام درختی است که در گویش محلی به آن «تا» می‌گویند. این درخت، برگ‌های کوچکی با رنگ سبز تیره و میوه‌ای زردرنگ و طول عمر زیادی دارد. این درخت در فرهنگ مردم کهن، مقدس بوده و از چوبش برای دفع چشم‌زخم استفاده می‌کردند. به عقیده‌ی بسیاری از تاریخ‌نویسان، میوه‌ی این درخت، یکی از قدیمی‌ترین گیاهان دارویی است. دمورگان، تاریخ‌نویس فرانسوی، بر این باور است که در زمان شیوع طاعون و یرقان در تمدن میان‌رودان، یکی از داروشناسان آشوری به نام طائل، بیماران را به وسیله‌ی میوه‌ی همین درخت مداوا می‌کرده است. میوه‌ی درخت داغداغان با طبع گرم و خشک خود در تسکین دل‌درد، تقویت معده، تقویت حافظه و رفع مشکلات قاعدگی مفید است. از پودر ریشه‌ی این درخت در درمان کوفتگی و ورم استفاده می‌شود. دم‌کرده‌ی برگ و جوانه‌ی درخت داغداغان در رفع اسهال‌های ساده و همچنین رفع ترشحات غیرطبیعی مخاط موثر است.

یکی از جالب‌ترین داروهای گیاهی موجود در طب سنتی همین دارو است. دارویی که از جهتی شبیه به عسل است، یعنی منشاء آن گیاهی است و انسان در تهیه‌ی آن دخالتی ندارد. خارشکر یا تیغ قندک، نام گیاهی است خاردار که گل‌هایش به شکل گلوله‌های خاردار و آبی‌رنگ در انتهای ساقه‌هایی بلند خودنمایی می‌کنند. روی برگ‌ها و ساقه‌های این گیاه، حشره‌ی کوچکی به نام خزوکک، برای نگهداری از تخم‌ها و نوزادان خود، پیله‌ای به اندازه‌ی یک فندق می‌تند که سفیدرنگ است. این حشره برای ساخت پیله‌ی خود از مواد قندی مخصوص موجود در گیاه خارشکر استفاده می‌کند. شکرتیغال در واقع این پیله‌های کوچک هستند که به راحتی در آب حل شده، مایعی لعاب‌دار را تشکیل می‌دهند که طعمی شیرین دارد. شکرتیغال، طبیعتی سرد و مرطوب دارد و در طب سنتی به‌عنوان ملین و متعادل‌کننده‌ی دستگاه گوارش استفاده می‌شود. همچنین شکرتیغال در درمان بیماری‌های تنفسی و ریوی بسیار مفید است.