دزفول ، تاریخچه و جاذبه های گردشگری

معرفی اجمالی شهر

دزفول سی‌ویکمین شهر پرجمعیت کشور است که با مساحت نزدیک به ۴،۷۶۲ کیلومتر مربع در کنار رودخانه دز و در بخش‌های جلگه‌ای استان خوزستان واقع شده است. جمعیت دزفول طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران ۴۲۰ هزار نفر بوده است. شهر در ارتفاع ۱۴۳ متری از سطح دریا و از شهرهای شمالی استان خوزستان است. دزفول به خاطر عبور رود دز از این شهر و پیشینه تاریخی‌اش، اهمیت ویژه‌ای دارد.

دزفول از لحاظ وسعت دومین شهر بعد از اهواز در استان است که از سمت شمال به استان لرستان، از سمت شرق به شهرستان مسجد سلیمان و استان چهار محال و بختیاری، از غرب به شهرستان اندیمشک و شوش و از جنوب به شهرستان شوشتر و اهواز و محدود می‌شود.

دزفول در دامنه‌های زاگرس میانی جای دارد و پیشینه تاریخی آن به زمان ساسانیان بازمی‌گردد ولی پیش از ساسانیان هم شهری آباد بوده و بخشی از سرزمین‌های امپراتوریهای ایلام و هخامنشیان بوده است. فرهنگ مردم دزفول را می‌توان آمیزه‌ای از فرهنگ کهن خوزستان دانست که مناطق اطراف آن در حدود ۵،۰۰۰ سال زیستگاه مردم این نواحی بوده است.

نام‌شناسی

احتمالاً نام دزفول یا «دژپل» از واژه‌ی «پل» مشتق شده است و «دز» نیز به معنی قلعه است و منظور دژی است که عده‌ای نگهبان و مأمور برای حفاظت پل در آن زندگی می‌کردند. چنانچه پس از دوران انحطاط شوش و نیز خرابی جندی شاپور، برخی مردم این دو شهر به اطراف این دژ پناه آوردند و خانه‌هایی ساختند و به‌تدریج شهر به وجود آمده است. دزفول در اصل «اندامیش» نام داشته و تا اوایل قرن سیزدهم نیز به همین نام بوده است. معمولا دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی است که در ۴۸ کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران به شمار می‌آید.

دزفول در ۸ سال جنگ تحمیلی

با آغاز جنگ ایران و عراق، دزفول یکی از شهرهایی بود که بیش از ۱۶۰ بار به آن یورش موشکی شد. این حملات به‌قدری زیاد بود که اعراب نام «بلدالصواریخ» به معنی شهر موشک‌ها را به دزفول دادند. دزفول به‌عنوان شهری شناخته می‌شد که جزو اهداف اصلی حملات موشکی عراق بود و در ترتیب حروف ابجد موشک‌های عراقی، همیشه (الف) دزفول بوده است. مردم دزفول با وجود موشک‌باران شدید همچنان مقاومت می‌کردند و نماز جمعه دزفول هر هفته با حضور مردم و رزمندگان اقامه می‌شد. در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ هواپیماهای عراقی در نخستین روز جنگ به شیوه نیروی هوایی ارتش اسراییل در جنگ شش روزه، به پایگاه‌های نیروی هوایی ایران یورش بردند. پایگاه چهارم شکاری دزفول (پایگاه وحدتی) یکی از این پایگاه‌ها بود.

پس از آن نیروهای عراقی بارها به شهرهای دزفول و اندیمشک با بمب و موشک یورش بردند که متأسفانه حاصل آن هشت سال، ۲٬۶۰۰ کشته از این شهرها بود. پس از جنگ به پاس پایداری مردم دزفول این شهر، شهر نمونه نامیده شد و به پاس مقاومت و پایداری مردم دزفول در طول هشت سال جنگ ایران و عراق، چهارم خرداد در تقویم ملی ایران از سال ۱۳۹۰ به‌عنوان روز مقاومت و پایداری، روز دزفول نام‌گذاری شده است.

اقلیم‌شناسی و آب و هوا

این شهرستان با زیست بوم زیبای جلگه‌ای-کوهپایه‌ای و کوهستانی خود در سراسر سال و به‌ویژه در روزهای نوروز پذیرای شمار بسیاری از گردشگران است. گرم‌ترین و سردترین ماه‌های سال این شهرستان به‌ترتیب تیر و دی هستند. بررسی یک دوره آماری آب و هوایی نشان می‌دهد که حداقل درجه حرارت شهرستان دزفول ۲ درجه و حداکثر آن ۴۶ درجه سانتی‌گراد است. وجود دو رودخانه دز و کرخه در این منطقه سبب شده که این شهرستان دارای زمین‌های حاصلخیز خوبی باشد. رودخانه دز چند کیلومتر بعد از دزفول به رودخانه کارون می‌ریزد.

جاذبه‌های گردشگری

دریاچه شهیون

یکى از زیبا‌ترین دریاچه‌هاى ایران و جهان در شمال غربی دزفول و پشت دو کوه شاداب و تنگوان شکل گرفته و چهره زیبایى به منطقه «شهیون» داده است. این دریاچه زمینه‌ی مساعدى برای انجام ورزش‌هاى آبى از جمله قایقرانى، اسکى، شنا و... به وجود آورده است. وجود چند جزیره کوچک و بزرگ که روى آن‌ها انبوهى از درختان کنار و بادام کوهى به چشم می‌خورد، جلوه دیگرى به دریاچه بخشیده است؛ به گونه‌اى که جزیره بزرگ وسط دریاچه با مساحتى بالغ بر شصت هزار متر مربع چشم‌انداز زیبایى را پدید آورده است. 

جنگل‌های دز

شهر دزفول میزبان تنوع‌های طبیعی مختلفی است. در جنوب این شهرستان جنگل‌های زیبای دز با غنای زیست محیطی بسیاری واقع شده‌اند. منطقه حفاظت‌شده دز شامل پناهگاه و منطقه حفاظت‌شده دز است. ارتفاع منطقه دز متغیر و بین ۴۰ تا ۸۰ متر از سطح دریا است و در دو سوی رودخانه دز به‌صورت دو نوار سبزرنگ قرار دارد. پوشش غالب منطقه را «درختان پده» تشکیل می‌دهند که به‌دلیل قدرت رویش دوگانه و سریع الرشد بودن هم دارای ارزش اقتصادی و هم از نظر زیستی گونه‌ای مناسب است. از سایر درختان و درختچه‌های این منطقه می‌توان به سریم، گز، تمشک، کهور و... اشاره کرد. قسمتی از جنگل‌های دز به بیشه عباس‌آباد مشهور است. بیشه عباس‌آباد در ۱۰ کیلومتری جنوب غربی دزفول واقع شده و در راستای حرکت رودخانه دز، به‌سمت جنوب شرق، امتداد پیدا می‌کند.

آسیاب‌های آبی دزفول

آنچه امروز به‌عنوان آسیاب‌های آبی شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از سازه‌های آبی است که در گذشته به‌عنوان آب‌بند و آسیاب استفاده می‌شدند. این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و هم‌زمان با شکل‌گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره‌های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنان جدید شهر، توسعه یافته‌اند. 

پیشینه تاریخی آسیاب‌های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول، مربوط به دوره‌ی ساسانیان است ولی عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود هستند، به دوره‌های تاریخی صفویه و قاجاریه برمی‌گردد. این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه‌ای، آجر و با ملاط ساروج ساخته شده‌اند. فرم معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی این شهرستان بوده و به‌صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده است.

آبشار شوی دزفول

آبشار شوی دزفول با ارتفاع ۸۵ متر و عرض ۷۰ متر در ایران بی‌نظیر بوده و بزرگترین آبشار خاورمیانه است. این آبشار در رشته کوه‌های زاگرس و در دهستانی به نام «شوی» از توابع شهرستان دزفول و در نزدیکی کوه «سالن» و دارای تنوع زیست محیطی بسیار زیبا به‌ویژه در فصل بهار است. 

مسجد جامع دزفول

مسجد جامع دزفول پس از پل قدیم دزفول، دومین اثر مهم تاریخی شهر دزفول به شمار می‌رود و از لحاظ معماری و دارا بودن شبستان و ستون‌های سنگی در شمار مساجد اولیه دوره‌ی اسلامی بوده که در قرن سوم هجری ساخته شده است. این بنا برگرفته از اصول معماری کاخ ایوان کرخه بوده و شکل‌گیری کنونی آن (چهار ایوانی) به اواسط دوره صفویه (۱۰۵۰ هجری قمری) برمی‌گردد. 

عمده تزیینات کاشی‌کاری بنا مربوط به دوره‌ی قاجاریه و با خط بنایی و نقوش هندسی مزین شده است. این مسجد باشکوه در قرون هفت تا دوازدهم هجری قمری توسعه و مرمت یافته است. دیوارهای مسجد بسیار قطور و دارای ستون سنگی و پوشش شبستان مسجد، گنبدی شکل و آجری است. محراب مسجد در وسط مستقر و دارای گچبری‌های زیبایی است. در جبهه‌ی شرقی مسقف مسجد، غریبخانه واقع شده که در گذشته محل استراحت مسافران از راه رسیده بوده و در دوران اخیر تبدیل به نمازخانه شده است، این بخش را می‌توان قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع عنوان کرد.

مجتمع فرهنگی سینمایی دزفول

مجتمع فرهنگی سینمایی دزفول، یکی از زیبا‌ترین بناهای شهرستان دزفول است. طراحی فرهنگسرای دزفول توسط مهندس «فرهاد احمدی» انجام گرفت و در سال ۶۷ عملیات پروژه فوق آغاز و سپس به‌صورت طرح ملی شناخته و بودجه آن با پیگیری و حمایت جدی معاونت سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ساخته شد. 

این مجتمع به‌عنوان پروژه‌ی منتخب در جشنواره «روروز» در نروژ برگزیده شد و از این بابت مورد توجه قرار گرفت که به ترتیبی، بازتاب دهنده مفاهیم بنیادین این دیار در ایجاد فضا و استفاده از هندسه مألوف در ترکیب با مصالح بومی بود و در عین حال، از فناوری دوران مدرن بهره می‌گرفت. 

موزه مردم شناسی (حمام كرناسيون)

حمام کرناسیون (موزه مردم‌شناسی) به شماره ۸۴۷۷ در ردیف آثار ملى ایران به ثبت رسیده و یکی از بناهای دوره قاجاریه است. این بنای تاریخی پس از بازسازی در سال ۸۵ توسط سازمان نوسازی و میراث فرهنگی به‌عنوان موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داده و با بازدید از آن می‌توان با انواع مشاغل قدیم دزفول آشنا شد. این حمام در مرکز محله «کرناسیون» در شمالی‌ترین قسمت بافت قدیم قرار گرفته است. حمام کرناسیون با مساحتی حدود ۸۸۰ متر مربع دارای سردری کوچک و زیبا با تزیینات ساده آجرکاری است. بنای حمام به دو قسمت زنانه و مردانه قابل تفکیک بوده که هرکدام از فضاهایی به نام‌های دالان ورودی، سربینه، گرمخانه و... تشکیل شده است.

پل قديم (ساسانی)

پل قدیم دزفول مهم‌ترین اثر تاریخی شهر دزفول است که دو منطقه شرقی و غربی را به هم وصل می‌کند، در حقیقت یکی از راه‌های رابط منطقه جندی شاپور و سرزمین بین‌النهرین بوده که به دستور شاپور اول ساسانی پس از پیروزی بر «والرین» امپراتور روم و با به‌کارگیری اسرای رومی در سال ۲۶۳ میلادی ساخته شده است و هنوز با گذشت نزدیک به ۱۸ قرن از احداث آن و با وجود تغییر و تحولات مختلفی که در طول عمر خود داشته، هنوز به‌شکل تقریبی اولیه‌اش، به یادگار مانده و زینت بخش و مایه افتخار این گوشه از سرزمین ما شده است. همان طور که در ابتدای مقاله اشاره شد، نام شهر دزفول (دژپل) به سبب وجود چنین بنای با شکوهی است. 

پل قدیم دزفول به‌دلیل اهمیت ارتباطی خود، در روزگاران گذشته در دوره‌های گوناگون از جمله دیلمی، صفوی، قاجار و پهلوی تعمیر و بازسازی شده است. پل تاریخی دزفول با گذشته سالیان دراز همچنان پابرجاست و به‌عنوان قدیمی‌ترین پل استوار جهان شناخته می‌شود. این پل به شماره ۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و با توجه به قدمت و اثر بخشی آن، می‌تواند یکی از آثاری باشد که در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت برسد. 

روستاى ليوس

روستاى «لیوس» در ۷۳ کیلومترى شمال شهرستان دزفول در بخش سردشت واقع شده است. به رغم گذشت سالیان زیاد از عمر این روستاى تاریخى، در بافت کهن آن، هنوز هم شاهد نحوه معیشت، فرهنگ و سنن، گویش، آداب و رسوم و برپایى مراسم مختلف به شیوه کاملا سنتى هستیم. این روستا علاوه بر بافت زیباى تاریخى خانه‌ها، داراى جاذبه‌هاى گردشگرى طبیعى و بکر شامل کوهستان‌ها، مراتع بسیار زیبا، باغ‌هاى میوه، رود خانه، آبشار و... است. این روستا داراى سبک خاص معمارى است که از تمام بخش‌هاى موجود در یک ساختمان استفاده بهینه می‌شود.

برای نمونه، از ستون‌هاى ساختمان به‌عنوان انبار گندم استفاده شده است یا طراحى و جنس مصالح ساختمان به گونه‌اى بوده که در فضاهاى مختلف دماى مورد نیاز براى نگهدارى اجناس و مواد مورد نظر را داشته باشد. معابر عمومى آن داراى ویژگى خاصى است و به گونه‌اى طراحى شده که سرعت و سلامت براى عابر در رسیدن به محل فعالیت در اطراف روستا یا برگشت به منزل فراهم باشد. چنار و چشمه جارى در کنار آن یکى از چشم اندازهاى زیباى این روستاست. از ابنیه تاریخى و مذهبى آن مقبره «سید ولى‌الدین گوشه»، جد سادات گوشه و کاظمینى در دزفول است.

بقعه شاه ركن‌الدين

در مرکز شهر دزفول و در نزدیکی خیابان طالقانی فعلی در دل بافت قدیم این شهر، آرامگاه شاه رکن‌الدین واقع شده است. 

صاحب مقبره سید علی فرزند بهاءالدین معروف به بابا رکن‌الدین ولی (شاه رکن‌الدین) عارف و زاهد قرن هشتم هجری است. بقعه شاه رکن الدین دارای گنبدی آبی است که به‌شکل زیبایی به کاشی‌کاری مزین شده است. دو گلدسته‌ی آجری، با کاشی‌کاری زیبایی در جلوی درب ورودی قرار دارد. ایوان ورودی در ضلع شمالی بنا دیده می‌شود و ساختمان دارای طاق‌های مقعر و متعددی است. بقعه شاه رکن الدین در مرکز محله‌ای به همین نام واقع است و یکی از محلاتی است که عناصر کامل یک مرکز محله را داراست. 

یک مسجد و یک حمام قدیمی بسیار زیبا در کنار این بقعه دیده می‌شود و یک مدرسه علمیه قدیمی در مجاورت این بقعه به چشم می‌خورد که با یک راهروی مزین به کاشی‌کاری به بقعه متصل می‌شود. فضای سبز و زیبای این بقعه آن را به نگین سبز بافت قدیم دزفول مشهور کرده است. این بقعه زیبا و ارزشمند به شماره ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

تفریحگاه ساحلی دز (علی کله)

در قسمت جنوبی سد دز و شمال شهر دزفول تفریحگاه ساحلی زیبا و دیدنی دز (علی کله) واقع شده که از مهم‌ترین مراکز تفریحی شهرستان دزفول و خوزستان در فصول بهار و زمستان به شمار می‌رود. آب زلال و فضای فرح‌بخش علی کله به‌خصوص در فصول گرم سال فرصتی مغتنم برای شنا و استفاده از فضای آرامش بخش ساحل دز را فراهم آورده است. 

در فصول گرم سال، به‌خصوص ایام نوروز گردشگران بسیاری از شهرهای مختلف خوزستان به علی کله می‌آیند تا از فضای خنک و زیبای آن استفاده کنند و بسیاری شب را نیز در چادرهای مسافرتی در کنار ساحل به صبح می‌رسانند. همین استقبال موجب شد شهرداری دزفول عملیات احداث کمپ‌هایی برای اسکان، رستوران ویژه چغازنبیل و نیز ایجاد استخری برای استفاده بانوان از این مجموعه را آغاز کند که پیشرفت فیزیکی خوبی تاکنون داشته‌اند.

آرامگاه یعقوب لیث صفاری

بقعه «یعقوب لیث صفاری» نخستین شهریار ایرانی در شرق دزفول واقع شده است. یعقوب لیث صفاری زبان پارسی را نخستین بار پس از ورود اسلام به ایران دوباره به‌عنوان زبان رسمی ایران اعلام کرد. وی تلاش‌های بسیاری برای خروج بخش‌هایی از ایران از دست خلیفه عباسی کرد و سرانجام در سال ۱۶۵ هجری قمری در شهر جندی شاپور دزفول درگذشت. در حال حاضر آرامگاه وی در جاده ۱۲ کیلومتری دزفول-شوشتر و در روستای اسلام آباد در نزدیکی محوطه باستانی جندی شاپور واقع شده است. 

بنای بقعه یک چهار طاقی با گنبدی مخروطی و مضرس در دوره سلجوقی تشکیل شده است. ایوان بزرگ شمالی بقعه وی مربوط به دوره‌ی تیموری بوده که در دوره قاجاریه به این ایوان بسته شده و در اصلی بنا در آن تعبیه شده است. گنبد اصلی بقعه به‌صورت دو پوسته و الهام گرفته از شکل تنه تنه نخل است، این بنای باشکوه به‌دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی به شماره ۲۵۵۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و یکی از جاذبه‌های ارزشمند تاریخی دزفول و خوزستان به شمار می‌رود.

روستای پامنار دزفول

روستای پامنار جزو بخش شهیون در فاصله ۲۵ کیلومتری شهر دزفول به وسعت ۵۷ هكتار در ميان دامنه‌های رشته كوه‌های زاگرس و مشرف به درياچه سد دز در شمال شهرستان دزفول واقع شده است. روستای پامنار به‌واسطه چشم اندازهای بسیار متنوع طبیعی-فرهنگی و به‌دلیل همجواری با دریاچه دز و همچنین وجود درخت‌های سدر و دره‌ها و چشمه‌ها، دارای طبیعتی جذاب و خاص است که همه ساله گردشگران فراوانی را به خود جذب می‌کند.

آستانه متبرکه سبزقبا (ع)

آستانه متبرکه «سبزقبا» در مرکز شهر دزفول ، آرامگاه سيد محمد بن موسی كاظم (ع) ، برادر امام رضا (ع) است. بقعه سبزقبا به‌عنوان چهارمین حرم اهل بیت عصمت در کشور به شمار می‌رود و عاشقان عصمت و طهارت در دزفول و ساير شهرهای کشور به‌خصوص استان خوزستان، به زيارت سبزقبا به دزفول می‌شتابند. اصل بنای اين بقعه متعلق دوره‌ی به تيموری و سلجوقی بوده كه در دوره‌های اخير به‌شکل جدیدی تغيير و توسعه يافته و گنبد زیبایی برای آن ساخته شده است.

تپه‌های باستانی چغامیش

چغاميش شهری از دوران پيش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود ۵۰ قرن پيش از ميلاد می‌رسد. چغاميش را بايد نخستين مرکز در ايران دانست که خط و کتاب، اول بار در آنجا ظاهر شده است. این تپه‌های ارزشمند که گنجینه تمدن های بسیار است به شماره ۴۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.

پارک جنگلی شقایق

پارک جنگلی شقایق مثل بعضی از جاذبه‌های گردشگری این شهرستان هنوز ناشناخته مانده و ناشناخته ماندن این منطقه طبیعت را به محیطی بکر و زیبا تبدیل کرده است . کسانی که دوست دارند به دور از هیاهو و شلوغی از طبیعت لذت ببرند، پارک جنگلی شقایق را انتخاب می‌کنند. آبشار زیبای شقایق هم در این مکان واقع شده است که از دور خود نمایی می‌کند و زیبایی پارک جنگلی را دوچندان کرده است.