
با ایران شناسان ؛ آشنایی با آرتور پوپ
با ایرانشناسان شهیر دنیا همراه میشویم و از این طریق با سیر مطالعات ایرانشناسی و تغییر نگاه دنیا به ایران آشنا خواهیم شد. در اولین مقاله از مجموعه «با ایرانشناسان» به زندگی و فعالیتهای ایرانشناسی پروفسور آرتور پوپ نگاهی خواهیم انداخت. با کجارو همراه باشید.
در دوم اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۴ سخنرانی مهمی در «تالار باشکوه خانه جعفرقلیخان بختیاری (سردار اسعد)» ایراد شد؛ سخنرانی که سرنوشت میراث فرهنگی این مرز و بوم را برای همیشه دگرگون کرد و آن را از بیسامانی محض چندین ساله رهایی بخشید، هر چند این سامانیافتگی به تعبیر برخی پژوهشگران چندان هم کارشناسانه نبود؛ اما از حق گذشتهایم اگر آن را نقطه عطف و تلنگری برای نخستین گام در این زمینه برنشماریم.
زندگی
آرتور آپهم پوپ (arthur upham pope) در شهر فینیکس ایالت رودآیلند زاده شد. پدرش یک کشیش بود. وی از سال ۱۹۰۷ تا ۱۹۰۸ در دانشگاه کوزل به مطالعه پرداخت و از ۱۹۰۹ تا ۱۹۱۱ در دانشگاه هاروارد به تكمیل مطالعات خود در رشته باستانشناسی و معماری مشغول شد. از سال ۱۹۱۱ تا ۱۹۱۷ با سمت دانشیار در دانشگاه كالیفرنیا به تدریس پرداخت و از آن زمان، به مطالعه و نشر مقالات علمی خود درباره هنر و باستانشناسی ایران همت گماشت.
پوپ در سال ۱۹۲۳ به مدیریت موزه لژیون دونور سانفرانسیسكو انتخاب شد و از ۱۹۲۴ تا ۱۹۳۲ مشاور و موزهدار هنری مؤسسه شیكاگو بود. او از ۱۹۲۵ به بعد بهعنوان مشاور افتخاری هنرهای ایرانی در خدمت دولت ایران فعالیت میكرد. وی همچنین بهعنوان مشاور هنر ایرانی موزه پنسیلوانیا انتخاب شد. او از سال ۱۹۲۵ سرپرستی بیست هیئت اعزامی علمی در ایران را بهعهده داشت و بههمراه همسرش دكتر فیلیس آكرمن (پژوهشگر در حوزه هنر، بهویژه در زمینه شمایلنگاری و منسوجات ایران و صاحب تألیفاتی در خصوص تاریخ ایران) با مسافرتهای متعدد به شهرهای ایران، درباره هنر ایرانی تحقیقات فراوانی انجام داد. پروفسور پوپ از سال ۱۹۲۵ تا ۱۹۳۵، مشاور هنر اسلامی در شیكاگو بود و در سال ۱۹۲۶ از سوی دولت ایران، برای طراحی و ایجاد غرفه ایران در نمایشگاه هنر ایرانی در فیلادلفیا انتخاب شد.
سه نمایشگاه بزرگ او درباره هنر ایران در فیلادلفیا، لندن و لنینگراد در شناسایی هنر ایران به کشورهایی اروپایی سهمی بسزا داشتند. وی همچنین در سال ۱۹۳۵ به عضویت فرهنگستان ایران درآمد.
پوپ صدها سخنرانی مهم در سراسر جهان درباره ایران انجام داد. مثلا بهمدت یک سال از طرف دانشگاه هاروارد به مؤسسات آموزش عالی فرانسه سفر و سخنرانی تحت عنوان «سهم ایرانیان در پیدایش معماری گوتیک» ارائه کرد.
او و همسرش نمایشگاههای زیادی در معرفی آثار هنری ایرانی در جهان برپا کردند. بهطور مثال در سال ۱۹۴۰ میلادی پوپ و موزههای بزرگ آمریکا ۲۸۰۰ شی مکشوف در ایران را در نمایشگاهی در نیویورک تحت عنوان «شش هزار سال هنر پارسی» به نمایش گذاشتند. تنها کاتالوگ فهرست اشیای آن ۳۵۰ صفحه بود. او همچنین در فاصله سالهای ۱۹۲۶ تا ۱۹۶۸ میلادی نمایشگاههایی در شهرهای فیلادلفیا، لندن، لنینگراد، مسکو، نیویورک، بالتیمور، واشنگتن، شیراز، تهران و اصفهان برپا کرد.
احیای فرهنگ و هنر ایران باستان
اولین مسافرت پوپ به ایران در فروردین ۱۳۰۴ انجام گرفت. وی در این زمان بهعنوان كارشناس و رایزن مؤسسه هنری شیكاگو فعالیت میکرد. هدف پوپ از این مسافرت، دیدار و آشنایی با آثار باستانی ایران و ترغیب بزرگان دولت جهت اقدام به بررسی و كشف آثار تاریخی و هنری ایران بود.
وی در این سفر، مورد استقبال صمیمانه حسین علا، نماینده مجلس شورای ملی وقت كه قبلا وزیرمختار ایران در امریكا بود و با پوپ سابقه دوستی داشت، قرار گرفت و به درخواست علا در جمع بزرگان كشور راجع به هنر ایرانی سخنرانی کرد. در این جلسه سخنرانی كه در دوم اردیبهشت ۱۳۰۴ شمسی در تالار باشكوه خانه جعفرقلی بختیاری (سردار اسعد)، وزیر پست و تلگراف، انجام شد، اشخاصی چون سردارسپه، رئیس دولت؛ محمدعلی فروغی، (ذكاءالملك) وزیر دارایی و رئیس انجمن آثار ملی؛ عبدالحسین تیمورتاش، وزیر فواید عامه؛ حسین پیرنیا، (مؤتمنالملك) رئیس مجلس؛ حسن مستوفی (مستوفیالممالك)؛ حسن پیرنیا (مشیرالدوله)؛ حسن اسفندیاری (محتشمالسلطنه)؛ سیدحسن تقیزاده؛ علیاكبر داور؛ مرتضی قلیبیات و از امریكاییان مقیم ایران والس مری (كاردار سفارت امریكا كه بعدا سفیر امریكا در ایران شد)، دكتر میلسپو، مدیر كل دارایی ایران، دكتر جردن و دكتر بویس (رئیس و معاون كالج امریكایی تهران) حضور داشتند. بخشی از سخنان پوپ در این جلسه چنین است:
هنر ایرانی، بزرگترین سرمایه این كشور است؛ زیرا نه فقط ثروت و حیثیت برای آن به وجود آورده، بلكه در هر دوره و هر جا دوستان زیادی برای ایران فراهم آورده است و امروز هیچ مملكت متمدنی نیست كه مجموعههایی از آثار هنری ایران را نداشته باشد... تنها ایران كه در ایجاد هنرهای اسلامی، مادر و نیروی الهامبخش بوده، هنوز بدون مجموعه مهمی از بهترین كارهای بزرگ خود است. با وجود صدور بیاندازه زیاد كارهای هنری بزرگ از ایران به تمام جهان، باز هم كارهای بزرگ عالی در ایران در دل خاك وجود دارند كه هنوز بهدست نیامدهاند.
او در این جلسه تاکید کرد معماری ایرانِ جدید بهجای الگوبرداری از معماریِ مدرنِ غرب باید از معماریِ کهنِ خویش الگو بگیرد. سخنرانی پوپ در آن روز رضاخان را بسیار تحتتاثیر قرار داد و شعلههای ملیگرایی را در وی روشن کرد و از همین جا میتوان نفوذ دکتر پوپ را در طراحی ساختمانهایی همچون شعبه اصلی بانک ملی، کاخ مرمر و موزه ایران باستان دید.
دکتر صدیق که بهعنوان مترجم و دوست نزدیک پوپ دراین جلسه حضور داشت، از جمله آثار مهم این سخنرانی را چنین برمیشمرد:
- توجه مسئولان درجه اول مملکت به احیای هنر؛
- تاسیس موزه در تهران و شهرهای مهم؛
- فراهم آوردن وسایل کاوشهای علمی با کمک دانشگاهها و انجمنهای بینالمللی؛
- ایجاد مدارس متعدد در سطح متوسطه و عالی در پایتخت و شهرهای بزرگ؛
- تشویق صنعتگران؛
- تعمیر بناهای تاریخی و تلاش در جهت حفظ آثار ملی؛
- برپایی کارگاههایی برای احیای زریبافی، قالیبافی، کاشیسازی و... .
پس از این سخنرانی، «انجمن فرهنگی ایران و امریكا» تاسیس شد. پوپ در این سفر كوشید تا گزارش مصوری از معماری ایران تهیه كند. پوپ و همراهانش این اجازه را یافتند تا به مساجد و بناهای مذهبی وارد شوند و پژوهش و عكسبرداریهای لازم را انجام دهند. در تهیه عكسهای پوپ، آنتوان سوریوگین، مرتضی رستمی و اسد بهروزان همكاری داشتند. از پوپ بهعنوان یكی از پیشگامان تاریخ عكاسی ایران نیز یاد میشود. در نتیجه این اجازه و مطالعاتی که انجام داد برای نخستین بار در تاریخ این بناها به جهانیان معرفی شد. ساخت و نمایش یک ماکت با مقیاس کوچک از مسجد شاه در شهر فیلادلفیا (به نام Persia Pavilion) و همچنین بازسازی و مرمت کلی مسجد شیخ لطفالله در میانه دهه ۱۹۲۰ نمونهای از این تلاش های دکتر پوپ است.
نقل مکان و زندگی در ایران
در دهه ۱۹۳۰ میلادی به دنبال بركناری عدهای از خبرگان شهیر تاریخ تمدن آسیا از دانشگاههای اروپا از سوی نازیها، پوپ مدرسه «مطالعات آسیایی» را تاسیس كرد و با جذب این متخصصان و بر اساس نگرش خویش از یكپارچگی آسیا، این مدرسه را وسعت بخشید. در نظر او این یكپارچگی بهمعنای ارتباط فرهنگهای گوناگون آسیا از نظر مفاهیم هنری و مذهبی بود. این مؤسسه با وجود متخصصانی در زمینه آشورشناسی، اسلامشناسی، ایرانشناسی، نژادشناسی، فلسفه، زبانشناسی، اقتصاد، جامعهشناسی (بهویژه در حوزه خاورمیانه و آسیا) و آموزش زبان سانسكریت، عربی، عبری، فارسی (باستان و جدید)، حبشی، چینی، تبتی و ویتنامی توانست به مؤسسهای با مجوز صدور مدارج بالای علمی تبدیل شود. كثرت مطالعات آسیایی دهه ۱۹۶۰ میلادی در امریكا، در واقع مدیون انگیزهای بود كه پوپ آن را ایجاد كرد.
مدرسه و مؤسسه امریكایی هنر و باستانشناسی ایران بهتدریج توسعه یافت و از سال ۱۹۴۷ میلادی به «مؤسسه آسیایی» تبدیل شد. این مؤسسه در سال ۱۳۴۵ شمسی به دعوت دولت ایران، از امریكا به ایران (شیراز) منتقل شد و زیرمجموعه دانشگاه پهلوی قرار گرفت.
پس از جریان پرونده سناتور مک کارتی که در نتیجه آن پوپ مجبور به بازنشستگی شد، اما همچنان به مطالعات ایرانشناسی خود ادامه دادند تا اینکه در سال ۱۹۶۴ به ایران دعوت شد و در دانشگاه تهران به او دکترای افتخاری دادند. همچنین وزارت فرهنگ نشان علمی درجه اول را به او اعطا كرد و انجمن آثار ملی او را به عضویت وابسته خود برگزید. او پیشتر نشان تاج و نشان همایونی را دریافت کرده بود. از او درخواست شد به ایران نقل مکان کرده و در شیراز اقامت گزیند تا بتواند مستقیما در دانشگاه پهلوی (شیراز) به تحقیقات و فعالیتهای فرهنگی و علمی ایرانشناسی خویش ادامه دهد. وی نیز پذیرفت و در ۱۳۴۴ همراه همسرش فیلیس اکرمن در شیراز اقامت کرد. پوپ در مورد این نقل مکان چنین میگوید:
با عزم و شوق به ایران آمدم تا به زیارت سرزمین رویاهایم، ایران، بروم.
فیلیس اکرمن، همسر آرتور پوپ
آنها محل اقامت خود در نارنجستان قوام را مبدل به مؤسسه آسیایی کردند و در همان جا بود که موفق شدند ایرانشناس بسیاری را گرد هم آورند از جمله دکتر جی گلاک (Jay Gluck)، نوئل سیور (Noël Siver) و دکتر فرای که بعدها جانشین پوپ شد. بخشی از فعالیت این موسسه، در ایران، حمایت از باستانشناسانی بود كه برای كاوش به ایران میآمدند. پوپ مجله «پژوهشنامه مؤسسه آسیایی» را نیز در این مدت تاسیس كرد.
وجه تمایز پوپ را با دیگر شرق شناسان در این بود که او بهخوبی دریافته بود تبیین هنر ایرانی بهسادگی امکانپذیر نیست و کار یک نفر هم نیست. به همین دلیل به راهاندازی انستیتوی بزرگی در ایران اهتمام کرد و حتی یک گروه هفتاد نفری از محققان را نیز هدایت میکرد. او در یکی از سخنرانیهایش میگوید:
اگر من گلویی از برنج و پرده دلی از مس و یک عمر ابدی داشتم نمی توانسم بزرگی و جلال آن را (هنر ایرانی) بیان کنم.
پوپ با وجود اینکه در آن زمان ۸۷ سال عمر داشت، در سال ۱۹۶۸ موفق شد ۲۷۰ محقق از ۲۶ کشور را در «پنجمین کنگره بینالمللی هنر و معماری ایران» در شیراز گرد هم آورد. او یک سال بعد درست در زمانی که قصد داشت معماری حرم امام هشتم شیعیان در شهر مشهد را مطالعه کند درگذشت.
مخالفان
در آمریکا
پوپ دوستان زیادی در موزه ارمیتاژ روسیه داشت و بنابراین طی سالیان متمادی همکاری با آنان، دوستان زیادی در روسیه پیدا کرد و از همین رو بود که پس از جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد، او و همسرش مظنون به رفتوآمد در دوایر کمونیستی شدند و همین امر موجب لغو حمایت برخی نهادهای فرهنگی و مالی آمریکا از تلاشهای فرهنگی او شد و حتی نهایتا سر و کارش با سناتور جوزف مک کارتی افتاد که در آن زمان شعلههای ضدکمونیستیاش تمام آمریکا را در بر گرفته بود. نهایتا در سال ۱۹۵۴ مجبور به کنارهگیری از پست و مقام خود در مؤسسه آسیا شد.
در ایران
پوپ در ایران هم مخالفینی داشت. وی متهم به «تاراج» از طریق خارجسازی بسیاری از آثار ایران به خارج از کشور شد. هزاران قطعه اشیا که توسط تیمهای باستاشناسی زیر مدیریت پوپ کشف شده بودند سر از موزههای بزرگ آمریکا و انگلیس در آوردند.
آرامگاه پوپ
پوپ معتقد بود بهترین ایام و بهترین کارها را در اصفهان انجام داده و به همین دلیل مایل بود در خاک اصفهان دفن شود.
در پی درخواست از مقامات ایران، آرامگاهی توسط محسن فروغی که از دوستان پوپ بود، برای او در اصفهان و در ساحل زایندهرود نزدیک پل خواجو ساخته شد که پس از درگذشت آنجا بهخاک سپرده شود. همسر وی، فیلیس اکرمن، نیز در همان آرامگاه به خاک سپرده شد. پوپ در مورد علت انتخاب اصفهان جهت بنای آرامگاهش مینویسد:
اصفهان مورد عشق من است. در آنجا مهمترین كارهای خود را انجام دادهام. منظور عمده من از انتخاب آخرین منزل در اصفهان، این است كه به مردم ایران نشان داده شود اندیشمندان بزرگ و هنرمندان و سخنوران و رهبران خلاق و دانشمندان آنها، چنان اوصاف و خصائلی دارند كه باعث ژرفترین ستایش متفكرین مشابه سایر كشورها است تا كه ابراز حقگذاری و اخلاص آنها تنها زبانی نباشد و به زائرانی كه بدانجا میآیند، ثابت كنند اگر كسی در ایران به خاك سپرده شده، به این علت نیست كه تصادفا در آنجا جهان را بهدرود گفته، بلكه در اثر اعتقاد راسخ به مقدس بودن آن سرزمین است و برای كسانی كه به مقام معنوی ایران پیبردهاند، مزیت و افتخاری است كه ایران را آخرین منزل خود قرار دادهاند تا بدینوسیله، ایمان خود را به سرزمین و مردان بزرگ آن و آینده با افتخاری كه برای آن پیشگویی میكنند، ابراز دارند.
دكتر عیسی صديق (وزير فرهنگ و سناتور وقت) در خاطراتش میگويد:
پوپ برای متن سنگ قبرش اشعار و نوشتههایی به لاتین میفرستاد و من مخالفت بود كه مردم ایران معنای چنین نوشتهها و اشعاری را نمیفهمند. عاقبت چون متن مذكور را نوشت و برای من فرستاد، همین متن را مناسب برای حک شدن روی سنگ قبر یافتم و از آقای جلالالدین همایی استاد دانشگاه تقاضا كردم متن مذكور را به زبان نظم درآورد. ایشان قبول کرد و قطعهای عالی سرودند كه روی سنگ قبر نوشته شد.
آثار
معروفترین اثر پوپ کتاب بررسی هنر پارسی (A Survey of Persian Art) نام دارد که انتشارات دانشگاه آکسفورد در شش جلد در سال ۱۹۳۹ به چاپ رساند. این نخستین باری بود که چنین گزارش مفصلی از هنر و تاریخ هنر ایران در جهان چاپ و به غرب معرفی میشد. این اثر تا به امروز در شمار مفصلترین بررسیهای آثار تاریخ هنر ایران است. این کتاب در شانزده جلد جامعترین مرجع و مأخذ هنر ایرانی است. پوپ این كتاب را كه دویست كلیشه بزرگ و ۱۵۰۰ عكس سیاه و سفید و ۳۵۰ نقشه و هشتاد فصل دارد به كمك شصتوپنج نفر از اشخاص زبردست و متخصص در مدت هشت سال فراهم آورده و در سال ۱۳۱۷ به چاپ رسانیده است
از آثار مهم دیگر او میتوان به شاهکارهای هنر ایران، معماری ایران و مقدمهای بر هنر پارسی از قرن هفتم میلادی به این سو اشاره کرد. «معماری ایران» با تصاویری از هنر ایران مربوط به نخستین تمدنها تا دوره صفویان. در کتاب «شاهكارهای هنر ایران»، هنر ایران پیش از تاریخ در زمینه صنایعی چون ساخت اشیای سفالی، مفرغی، نقرهای و فلزی، گچبری، نقاشی، سنگتراشی، منبتكاری، كتابسازی، جلدسازی، تذهیب و قالیبافی همراه با ارائه تصاویر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در کتاب «سفالگری ابتدایی ایران»، تصاویری از هنر سفالگری دیده میشود. «آشنایی با مینیاتورهای ایران» حاوی تصاویر جالب و جذابی از سبكها و دورههای مختلف مینیاتوری در ایران است. «سیر و صور نقاشی ایران» كتابی مصور به نقاشیهای ایرانی است. «معماری ایران، پیروزی شكل و رنگ» حاوی تصاویر و توضیحاتی در مورد معماری ایران از تختجمشید تا اواخر دوره صفویه است. «هنر ایران در گذشته و آینده» متن سخنرانی مبسوط دكتر پوپ، همراه با توضیحات كوتاهی از زندگی و مرگ وی است.
اما از نظر اهمیت ایرانشناسی شاید بتوان مهمترین اثر پوپ را گنجینه تصاویری دانست که با همسرش از ایران تهیه کرد؛ پوپ از همان ابتدا سفر به ایران، تحقیق و تهیه عکس از آثار هنر و معماری ایران را شروع میکند. وی با تاسیس مؤسسه امریكایی هنر و باستانشناسی ایران در شهر نیویورك، پروژه عكسبرداری از اشیا و اماكن هنری ایران را آغاز و در میان سالهای ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۹ حدود ۱۰٬۰۰۰ تصویر از بناهای تاریخی ایران تهیه کرد که هنوز هم پس از سالهای سال در دانشگاههای غرب مورد استفاده ایرانشناسان است. «مؤسسه آسیایی» پس از انقلاب اسلامی ایران منحل شد. آرشیو بزرگ عكسهایی كه پوپ طی سالها فراهم آورده بود، اكنون در موزه نارنجستان (شیراز) نگهداری میشوند. شماری از این عكسها نیز در كتابخانه ملی ایران قرار دارند. مجموعهای از پارچهها، فرشهای كهن و آثار عتیقه ایران و جهان كه او گردآورده بود، اكنون در موزه نارنجستان هستند. كتابخانه پوپ شامل كتابهای بسیاری درباره تاریخ، باستانشناسی، هنر و زبانهای ایرانی هم اكنون در كتابخانه میرزای شیرازی دانشگاه شیراز به شكل مجموعهای مستقل تحت عنوان «مجموعه ایرانشناسی پروفسور پوپ» نگهداری میشود.
چارلز موریتز، نویسنده امریكایی، در كتاب بیست جلدیاش تحت عنوان بیوگرافی جاری (current biography) در مورد پوپ مینویسد:
پوپ در سال ۱۹۱۸به همكاری با عضو مهم غیرنظامی ستاد دفاع عمومی جنگ پرداخت و در طرحی راجع به بررسی نحوه تشویق برای بالابردن كیفیت فعالیتهای افسران، مشاركت کرد... وی در ۱۹۱۹ بهعنوان مشاور هنر ایرانی در موزهها و مجموعههای شخصی برگزیده شد.
همسر او دكتر آكرمن نیز در زمینه ایرانشناسی و شناخت هنر نساجی و فرشِ دیگر كشورها، استاد بود. آكرمن نیز مانند شوهرش از ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۴ بهعنوان راهنمای موزه هنر شیكاگو فعالیت میکرد. پوپ مدت دهسال تا سال ۱۹۳۴ راهنمای انستیتوی هنر شیكاگو در زمینه هنرهای دوره اسلامی بود. وی در ۱۹۲۵ بههمراه همسرش، سفری طولانی را برای بررسی هنر و آثار باستانی روسیه (قفقاز) و ایران، به این دو كشور آغاز کرد. او اولین كتابش موسوم به هنر ایرانی را در سالی كه رضاخان پهلوی به پادشاهی رسید، چاپ کرد... او حدود دههزار عكس از معماری ایران گرفت و این عكسها را در پایتخت كشورهای اروپایی، موزههای امریكایی و مجموعههای هنری به نمایش گذاشت.»
برای دیدن تمام مقالات با ایرانشناسان صفحه اختصاصی آن را در کجارو دنبال کنید.
دیدگاه