کشتی چوخه؛ پرطرفدارترین ورزش محلی ایران

کشتی چوخه یکی از کهن‌ترین و پرطرفدارترین ورزش‌های محلی ایران است. این کشتی که از نواحی شمالی خراسان سر بر آورده، علاوه بر حفظ غنای فرهنگی خود، هر ساله ده‌هاهزار تماشاگر و علاقه‌مند را گرد هم می‌آورد. مسابقات کشتی چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان‌ها، عروسی‌ها، روز عید فطر و ۱۴فروردین و روی چمن و خاک نرم برگزار می‌شد. اوزان در کشتی چوخه وجود نداشت، زمان مسابقه نامحدود بود و به اصطلاح چوخه‌گیران در کشتی چوخه، سایه انداختن پشت، ضربه شمرده می‌شد و اکنون نیز ضربه شمرده می‌شود. در گذشته جوایز نفرات اول تا سوم عبارت بود از: نفر اول اسب، نفر دوم گاو یا گوساله و نفر سوم قوچ. برگزاری مسابقات کشتی چوخه خراسان با تلاش‌های مرحوم منوچهر لطیف از شکل سنتی خارج شده و در سال ۱۳۴۲ به‌صورت رسمی در شیروان برگزار شد.

کشتی در ایران

کشتی در ایران قدمتی بسیار طولانی دارد، به‌گونه‌ای که تاریخ پیدایش آن به موازات تاریخ کهن این سرزمین پیش رفته است. این رشته در ایران، ترکیه، یونان، یوگسلاوی، روسیه، ژاپن و کره متداول بوده و به اشکال مختلف انجام می‌شده است. این تنوع در اجرا حتی در کشور ما در استان‌ها، ایلات و عشایر نیز به‌صورت‌های گوناگون وجود داشته است. در خراسان چوخه، در مازندران لو چو، در گیلان گیله مردی، بغل به بغل در ارسنجان، گرش در خوزستان، کمر به کمر در ترکمن صحرا، پهلوانی در زورخانه‌های تهران و قم، ترکمنی در مازندران و ده‌ها کشتی دیگر که سرآمد همه آنان کشتی چوخه‌ای (چقه‌ای) بوده است.

کشتی چوخه خراسان در کلات نادری، درگز، چاپشلو، قوچان، شیروان، چناران، بجنورد و اسفراین متداول بوده و بعدها در مشهد، نیشابور، تربت جام و آشخانه نیز مرسوم شده است. این ورزش در روستاها، ایلات و عشایر انجام می‌گیرد و اوج شکوه و جلال آن در مراسم بزرگ سیزده و چهارده فروردین در اسفراین است.

کشتی چوخه در خراسان

کشتی با چوخه یکی از بارزترین ویژگی‌های فرهنگی‌اجتماعی و بومی‌محلی خراسان بزرگ به‌ویژه منطقه شمال خراسان است. در این منطقه کشتی با چوخه نه‌تنها به‌عنوان یک ورزش، بلکه آیینی فرهنگی و پهلوانی در تمام شئونات و زندگی مردم جریان دارد. آن‌ها در جشن­‌ها و اعیاد و عروسی‌های خود این آیین باستانی را اجرا و گرامی می‌دارند و از این طریق همواره روحیه مردانگی و پهلوانی را در خود زنده نگه می‌دارند. اگر روزگاری کشتی با چوخه در مناطق و شهرهایی همچون قوچان، اسفراین، چناران، شیروان، نیشابور، لایین و سایر مناطق شمال خراسان مرسوم بود، اینک این ورزش به‌تدریج به‌سمت مناطق جنوبی‌تر خراسان نظیر فریمان، تربت جام، گناباد و… نیز کشیده شده و امروز مردم آن دیار نیز به چوخه علاقه نشان می‌دهند. اکنون که کشتی با چوخه ثبت ملی شده است در انتظار ثبت جهانی به سر می‌برد و ضروری است، دست‌اندرکاران ورزش کشور نگاه ویژه‌ای به این مقوله داشته باشند تا این آیین که ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی و ورزشی بسیار بالایی دارد به جایگاه واقعی و شایسته خود دست یابد. ورزش و آیینی که در صورت شناخت خوب آن می‌تواند بسیاری از آسیب‌های اجتماعی جامعه به‌ویژه در جوانان را کاهش داده و به‌عنوان یک برنامه تفریحی و فرهنگی برای خانواده‌ها در نظر گرفته شود.

کشتی چوخه در دیگر کشورها

کشتی چوخه خراسان به غیر از خراسان و با عناوین «گوراش»، «گولش»، «آلیش» در ازبکستان، قزاقستان، تاتارستان و... رواج دارد و پس از استقلال ازبکستان و با تلاش‌های این کشور، مسابقات کشتی چوخه بین‌المللی شد و هر ساله تیمی از چوخه‌کاران خراسان شمالی و رضوی در مسابقات بین‌المللی کشتی چوخه، کشورمان را نمایندگی می‌کنند.

نحوه اجرای مسابقات کشتی چوخه

مسابقه کشتی باچوخه در اصل رقابتی بدون مدت زمانی مشخص بوده است و وقتی فردی در آن پیروز میدان اعلام می‌شده که بتواند ۳ بار تخت پشت یا شانه‌های حریفش را به زمین برساند. اما مسابقه‌های امروزین این رشته در وقت ۱۰ دقیقه‌ای برگزار می‌شود که اگر در پایان پیروزی نداشته باشد، سرنوشت برنده به وقت اضافی ۵ دقیقه‌ای موکول خواهد شد. ضمن اینکه اجرای فن در خاک و گرفتن زیر زانوی حریف خطا محسوب می‌شود و کُشتی‌‌گیران در ۴ یا ۵ وزن دسته‌بندی می‌شوند. چوخه‌کاران در چهار وزن ۷۰، ‌۸۰، ۹۰ و بالای ۹۵ کیلوگرم به مصاف یکدیگر می‌روند. گاه در اوزان ۶۵، ۷۵، ۸۵ و ۸۵+ کیلوگرم نیز رقابت میان شرکت‌کنندگان برگزار می‌شود. کشتی‌گیران آستین‌ها را تا آرنج بالا می‌زنند، کمربندی پارچه‌ای به میان می‌بندند و دامن‌های چوخه را برای آنکه مانع فعالیت دست و پا نشود برمی‌گردانند و زیر کمربند محکم می‌کنند؛ شلوار را نیز تا زانو بالا می‌زنند و با پاهای برهنه زیر نظر داوران کشتی می‌گیرند. در کشتی با چوخه کسی پیروز است که پشت حریف را به خاک برساند. در این مراسم ساز و دهل نیز می‌نوازند و تماشاگران کشتی‌گیران را تشویق می‌کنند.

جوایز کشتی چوخه

جوایز کشتی با چوخه نیز به سبب ماهیت سنتی و ملی‌اش متفاوت است. در اصطلاح به فاتحان میدان چوخه «قند» اهدا می‌شود، کسی که نفر اول شود قند اول را به او می‌دهند و نفرات دوم و سوم هم به تناسب قندهای دیگر می‌گیرند. در کنار قند، هدایایی نظیر شتر، قوچ، قالی و گوسفند، لوازم منزل، وجه نقد و سکه عاید پهلوانان این مسابقات می‌شود. غالبا به‌طور سنتی جوایز کشتی با چوخه از نمادهای زندگی عشایری و روستایی در نظر گرفته می‌شود. گاهی اوقات نیز از دست بافته‌های عشایر نظیر قالی و جاجیم و گلیم استفاده می‌شود. البته این جوایز می‌تواند در مناطق مختلف متفاوت باشد، مهم این است که جوایز متناسب با شأن این ورزش بوده و پشتوانه‌ای برای کشتی‌گیر باشد.

وجه تسمیه کشتی چوخه

برای پیدا کردن معنایی برای چوخه سری به فرهنگ‌های معتبر مهینی می‌زنیم، آنچه بر می‌آید چنین است:

(دهخدا) چوخا. جامه‌ای است پشمین (شرفنامه منیری). جامه‌واری که از پشم بافته باشند (برهان). (ناظم الاطباء) جامه پشمین کوتاه که نوعی از لباس فقرا و ترکی است.

چوخه که در گذشته «چوخاء» گفته می‌شد نام نوعی لباس (بالا پوش) سنتی است. این نوع شنل که توسط زنان از پشم میش یا بز بافته و سپس دوخته می‌شد، هنگام کشتی با چوخه به‌همراه شال سفیدی بر کمر بسته می‌شود و پیژامه‌ای بر تن کشتی‌گیر قرار می‌گیرد.

چوخا (Çuxa): در زبان ترکی کلمه‌ای به‌شکل چوخا (Çoxa, Çuxa)، چوفا (Çufa)، چوکنا (Çukna)، چوخویا (Çuxuya) (به فارسی چوخه، چوقا، چقه، چوگه) و به معنی زیرانداز یا پارچه پشمی زبر؛ بالاپوش نمدین چوپان‌ها دوخته شده از پوست گوسفند و بدون دگمه، اکثرا از پارچه‌ای مقاوم به رنگ تیره یا سیاه (در گذشته قرمز و قهوه‌ای)؛ پالتویی از پشم یا کرک که ریش‌سفیدها و کشاورزان ترک روی دوش اندازند.

در کتاب چوخه‌پوشان نامدار نوشته شادروز امانی امانی می‌خوانیم، واژه چوخه در اصل واژه‌ای کردی است و به معنی شنل کوتاهی که کشتی‌گیران آن را با شال سفیدرنگی محکم می‌کنند. از آنجا که این ورزش از قدیم‌الایام در بین مردم کرد شمال خراسان مرسوم بوده به این نام (کشتی با چوخه) معروف شده است.

زمان و مکان برگزاری کشتی چوخه

مسابقات کشتی چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان‌ها، عروسی‌ها، روز عید فطر و ۱۴ فروردین روی چمن و خاک نرم برگزار می‌شد.

کشتی چوخه از دیرباز معمولا در دل طبیعت و محیط‌های باز برگزار می‌شده است. چنانچه اکثر گودهای کشتی با چوخه کنونی که از قدیم‌­الایام دایر بوده‌اند، مانند گود زیارتگاه سلطان زیرابه در روستای امام‌وردی خان قوچان، گود روستای رهورد در قوچان، گود چشمه زینل خان در اسفراین، گود امام مرشد در فاروج و دیگر گودها که در مناطق تفریحی و دامان طبیعت قرار دارند. کشتی روی خاک نرم یا چمن و با حضور انبوه تماشاگرانی از زن و مرد و پیر و جوان برگزار می‌شود. امروزه این مسابقات در اواسط زمستان و در بهمن ماه در مانه و سملقان، ‪۱۲‬ فروردین هر سال در شیروان و نیز در روستای ریواده از توابع شهرستان جغتای (یادواره پهلوان نامی خراسان؛ پهلوان ججو)، ‪۱۳‬ فروردین در بجنورد به‌صورت استانی با حضور پهلوانان نامدار این خطه برگزار می‌شود. اما رقابت‌های اصلی در روز ‪۱۴‬ فروردین در گود چشمه زینل خان شهرستان اسفراین که مهد کشتی چوخه ایران است، برگزار می‌شود.

لباس  چوخه‌کاران

چوخه: جامه‌ی پشمین چوپانان و برزگران و در واقع پوشاک قدیمی بومی خراسان بوده است. چوخه در زمان‌های پیشین پالتویی ضخیم و مقاوم و دارای آستین بوده، ولی امروزه به یک جلیقه‌ی کتانی بدون آستین تبدیل شده است.

کمربند: شالی که روی چوخه به دور کمر بسته می‌شود و بدن را مانند سنگ محکم نگه می‌دارد و دامن چوخه را به دور آن می‌پیچند.

شلوارک: همانند شلوارک کشتی پهلوانی است، با این تفاوت که کمی به طرف بالا تا می‌شود.

میدان کشتی چوخه

میدان کُشتی که دایره‌ای با قطر ۱۰ متر است و کشتی در آنجا برگزار می‌شود. اجرای کشتی به‌شکل سنتی و بدون کلیشه (کشتی روی خاک و با سرنا و دهل) انجام می‌شود.

باید در نظر داشت که تمام زیبایی کشتی چوخه برگزاری آن به‌شکل سنتی است که می‌تواند برای تمام قشرها و رده‌های سنی جذابیت داشته باشد. کشتی چوخه همیشه در فضای باز و دل طبیعت و اماکن تفریحی و روی خاک نرم یا چمن برگزار می‌شده است. ضروری است در حال حاضر نیز تا جایی که امکان دارد این امر لحاظ شود.

دست دادن قبل از کشتی نیز از زیبایی‌های این ورزش است. گودهای کشتی سنتی و معروف در شهرهایی مثل قوچان و اسفراین نظیر گودهای رهورد و سلطان زیرابه و چشمه زینل خان الگوهای بسیار بارزی برای این مورد است.

دهل و سرنا

با نواختن دهل و سرنا (زورنه) توسط بخشی‌ها، کشتی‌گیران حول میدان کشتی به حرکت درمی‌آیند و خود را گرم می‌کنند و برای مسابقه آماده می‌شوند. نوای دهل و زورنا بانگ آوازی نیز برای خبر کشتی است و از مردم می‌خواهد که جمع شوند و با دل و جان به تماشای کشتی بنشینند. موسیقی مقامی این کشتی به معروف کوراوغلی است که با تم‌های سنگین و رزمی نواخته می‌شود. دو نوازنده سرنا و دهل با نواختن موسیقی حال و هوای خاصی به ورزش کشتی می‌دهند، در حین کشتی نوای سرنا و دهل یا قشمه و دهل بخشی‌ها با ریتم خاصی شروع شده و به‌تدریج که کشتی اوج می‌گیرد ریتم آن نیز تندتر می‌شود و وقتی زورآزمایی کشتی‌گیران به اوج می‌رسد و بر سرعت چوب طبل و سرنا می‌افزایند.