عهدنامه ترکمنچای؛ عهدی ننگین بر جدایی سرزمین های ایران

علت ظاهری انعقاد عهدنامه ترکمنچای نتیجه بی‌توجهی دولت‌های ایران و روس به تعیین خطوط سرحدّی در عهدنامه گلستان ۱۲۲۸ ق./ ۱۴۱۳ م. است. مفاد عهدنامه گلستان که پس از ده سال جنگ بین ایران و روسیه منعقد شد، نه روس‌ها را زیاد خوشحال کرده بود و نه دولت ایران را، لذا هیچ یک از طرفین موقع انعقاد قرارداد در فکر صلح همیشگی نبودند، بلکه هر دو دولت مترصد فرصتی بودند تا جنگ را شروع کنند؛ روس‌ها برای ادامه پیشروی و اجرای برنامه‌ها و اهداف سیاسی خویش در رسیدن به دریاهای آزاد و تسلط بر هندوستان، و ایران برای پس گرفتن ایالات از دست رفته. روس‌ها مدّعی بودند طبق عهدنامه گلستان محال گوگجه و چند نقطه دیگر از نواحی ایروان متعلق به روسیه است. این ظاهر ادعا بود، ولی در باطن امر دنبال بهانه می‌گشتند، چراکه در خاتمه جنگ، حدود سرحدی قسمتی که متعلق به روسیه شد به‌طور دقیق تعیین نگردید و علت هم این بود که سرگور اوزلی قول داده بود که به‌زودی تمام این اراضی مجدّداً به دولت ایران مسترد خواهد شد، لذا در عهدنامه تهران (ذیحجه ۱۲۲۹/ق. نوامبر ۱۸۱۴ م.) انگلیسی‌ها تعیین سرحدات بین ایران و روسیه را منوط به نظر و اطلاع نمایندگی سیاسی خود کردند. معاهده سرّی دولت انگلیس و دولت روس بر سر قضایای شرق، مخصوصاً راجع به ایران و دولت عثمانی (۱۲۴۱ ق./ ۱۸۲۶ م.)، دولت روس را مختار کرد که برای هر اقدامی در ممالک شرقی آزاد باشد. نتیجه آن، اول حمله روس‌ها به دولت ایران بود که قریب دو سال طول کشید. به‌دنبال اعتراض شدید دولت ایران نسبت به تشرف ناحیه گوگجه و بدرفتاری روس‌ها با مسلمانان نواحی اشغال شده، پرنس منچایکوف از طرف نیکلا مأمور رسیدگی به اعتراض ایران وارد دربار ایران می‌شود. فتحعلی شاه پیشنهاد تخلیه فوری ناحیه گوگجه را به سفیر روس می‌دهد، ولی منچایکوف مذاکرات در این خصوص را موکول به آمدن سفیر دیگر می‌کند، لذا عباس میرزا بدون اعلان رسمی، در حمله‌ای به سپاهیان روس، لنکران و طالش را آزاد، گوگ‌چای و بالغ لو را اشغال و قلعه شیشه (شوشی) را محاصره می‌کند (۲۵ ژوئن ۱۸۲۶ م.).

عهدنامه گلستان به قلم نقاش روس

در عرض سه هفته ایرانیان موفق می‌شوند اغلب نقاطی را که به موجب عهدنامه گلستان به روس‌ها تسلیم کرده بودند، به کمک اهالی محل پس بگیرند، ولی چون فتحعلی شاه تجربه تلخی از ادامه جنگ با روس داشت، تصمیم می‌گیرد از فتوحاتی که نصیبش شده استفاده کرده و هرچه زودتر با روس‌ها صلح کند. لذا در اوت ۱۸۲۶ م. میرزا داودخان ارمنی را به‌عنوان سفیر فوق‌العاده به سن پترزبورگ می‌فرستد تا زمینه مذاکرات صلح را فراهم کند ولی مأموریت داودخان به‌علت مخالفت ژنرال یرمولف با عبور وی از فققاز، عدم قبول میانجی‌گری پرنس مترنیخ، صدراعظم اتریش و پیام گراف نسلرده وزیر امور خارجه مبنی بر اینکه «چون مذاکرات مربوط به متارکه جنگ به‌وسیله فرماندهان نظامی دو کشور شروع شده، لذا آمدن وی به سن پترزبورگ ضرورتی ندارد»، با شکست مواجه می‌شود.

فتحعلی‌شاه قاجار 

مرحله دوم جنگ ایران و روس مصادف است با برکناری یرمولوف و جانشینی ژنرال پاسکویچ و محاصره ایروان توسط وی (مه ۱۸۲۷ م.). در جنگ بسیار شدیدی که در ماه اوت ۱۸۲۷ م. در ساحل شمالی رود ارس بین نیروهای ایران و روس اتفاق می‌افتد، ابتدا روس‌ها قلعه عباس‌آباد و قلعه اردرباد را تصرف می‌کنند، ولی بعداً عباس میرزا موفق می‌شود لشکر روس را در اچمیادزین و در حوالی نخجوان شکست داده و مجبور به عقب‌نشینی کند. در این موقع عباس میرزا برای دومین بار از فتحعلی شاه تقاضای کمک مالی می‌کند، ولی شاه رسماً از قبول تقاضای او امتناع کرده و این امر به ژنرال پاسکویچ فرصت می‌دهد که دست به حمله متقابل زده، پس از هشت روز جنگ خونین، ایروان را فتح (۱۵ اکتبر ۱۸۲۷ م.) و به این ترتیب سراسر زمین‎های ماوراء ارس به دست روس می‌افتد و ده روز بعد تبریز که فاقد وسایل دفاعی و سنگربندی بود، به آسانی توسط ژنرال آریستوف تصرف می‎شود .

ژنرال پاسکویچ 

در اثناء جنگ ایران با عثمانی (۱۸۲۱- ۱۸۲۳)، یرمولوف از فرصت استفاده کرده و چند قطعه از خاک ایران را در بالغ لو وگوگ چای تصرف کرد. با سقوط تبریز استقلال ایران به شدّت به خطر افتاده و ژنرال آریستوف خود را برای حمله به تهران آماده می‌کند. در همین موقع است که مک‌دونالد، وزیر مختار جدید و تازه نفس انگلیسی که در تمام مدت جنگ ایران و روس در ایران بود، از پیشرفت روس‎ها و خطر سقوط تهران به‌شدت نگران شده، پیشنهاد میانجی‌گری می‌دهد و فتحعلی‌شاه هم که قبلاً از روبه‌رو شدن با دشمن زورمند و فاتح بیمناک بود، فورا این پیشنهاد را می‌پذیرد.

سرجان مک‌دونالد

رود ارس 

بالاخره در دهم فوریه ۱۸۲۸ م. مطابق با پنجم شعبان ۱۲۴۳ ق. عهدنامه‌ای که سرنوشت ایران را طی مدّت تقریباً یک قرن تعیین می‌کرد در ترکمنچای به امضاء رسید. به موجب این عهدنامه، علاوه بر ایالاتی که طبق عهدنامه گلستان از ایران جدا شده بود، ایالات نخجوان، ایروان، طالش، قره باغ و شوره گل به دولت روسیه واگذار شد و مبلغ ده کرور (پنج میلیون تومان) هم بابت غرامت به روس‌ها پرداخت شد و بالاتر از این‌ها طبق این عهدنامه، ننگ کاپیتولاسیون قریب یک قرن بر گرده ملت ایران سنگینی کرده است. به هر حال یکبار دیگر سناریوی از پیش تعیین شده دول متجاوز اروپا توسط مک‌دونالد، وزیر مختار انگلیس، به ملت ایران تحمیل می‌شود و دولت انگلیس سهم خود از دلالی چنین معامله‌ای به قیمت لغو مادهٔ سه و چهار عهدنامه تهران (ذیحجه ۱۲۲۹ ق./ نوامبر ۱۸۱۴ م.) تصاحب می‌کند. جان ویلیام کی در کتاب تاریخ جنگ‌های افغانستان، بهتر از هر کسی این موضوع را شرح داده که در اینجا از قول مرحوم محمود محمود نقل می‌شود. جان ویلیام کی می‌گوید:

انگلیسیها در پی فرصت می‌گشتند که از زیر بار مسئولیت مواد سه و چهار قرارداد نوامبر ۱۸۱۴ م. که با دولت ایران داشتند، فرار کنند. در این هنگام فرصت فرا رسید؛ روس‎ها مبالغ زیادی را به‌عنوان غرامت جنگ از دولت ایران مطالبه می‌کردند. دربار فتحعلی شاه به هر وسیله متوصل می‌شد که پول پیدا کند. سرجان مک‌دونالد از طرف دولت انگلستان حاضر شد دویست هزار تومان بدهد مشروط بر اینکه این دویست هزار تومان قیمت دو ماده از قرار داد نوامبر ۱۸۱۴ م. باشد و بالاخره دولت ایران از سر ناچاری حاضر شد اصلاحات و تغییراتی در آن قرارداد به عمل آید یعنی مواد سه و چهار لغو شود.

مفاد عهد نامه 

۱- واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.

۲- پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به‌طور اقساط از طرف ایران به روسیه به‌عنوان غرامت جنگی.

۳- اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر.

۴- رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها لازم بدانند.

۵- حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه.

۶- استرداد اسرای طرفین.

۷- اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه.

۸- علاوه بر امضای معاهده ترکمنچای زیر فشار روس‌ها، یک عهدنامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.

لنین و عهدنامه ترکمنچای 

با لغو برخی از مفاد عهدنامه ترکمنچای پس از اینکه انقلاب اکتبر در روسیه به پیروزی رسید، لنین برای اثبات حسن نیت خود نسبت به ملل ضعیف جهان، الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد. دولت نجفقلی صمصام‌السلطنه نیز از این فرصت استفاده کرد و در ۴ مرداد ۱۲۹۷ (۲۷ ژوئیه ۱۹۱۸) در مصوبه‌ای الغای معاهدهٔ ترکمنچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام کرد که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسیه نیز می‌شد. دولت ایران چند روز بعد، مصوبه‌ای برای لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای کشورهای دیگر نیز صادر کرد چراکه چند کشور دیگر نیز پیش از این بر اساس معاهده‌هایی تحت عنوان دولت کامله الوداد از امتیاز کاپیتولاسیون مطابق قرار داد ترکمنچای برخوردار شده بودند. با لغو عهدنامه ترکمنچای منطقاً این بخش از این معاهده‌ها نیز باید ملغی می‌شد. مصوبه دوم همان طور که انتظار می‌رفت، توسط دولت بریتانیا رد شد.

در حالی که در ایران این عهدنامه «ننگین» تلقی می‌شود، اما روس‌ها از آن استقبال می‌کنند. به‌طوری که در ۱۷۵مین سالگرد امضای این معاهده، با همکاری سازمان دوستی ارمنستان و روسیه بر فراز «تپه پاسکویچ» در ایروان مجسمه ژنرال ایوان پاسکویچ فرمانده سپاه قفقازی ارتش روس و یکی از تدوین‌کنندگان این معاهده سرنوشت‌ساز برای مردم ارمنی که محاصره و تصرف قلعه ایروان را فرماندهی می‌کرد، نصب شد.