تهرانگردی: تهران، شهر چنار

از گذشته‌های دور، پوشش طبیعی تهران به‌دلیل آب و هوایش و تعداد زیاد نهرهای پهن و باریک و کوتاه و طویلش، چنار بوده است. در طول تاریخ تهران همواره شهر چنار شناخته شده است. پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی که در زمان صفویه به ایران سفر کرده بود، در سفرنامه خود می‌نویسد:

اگر استانبول شهر سروهاست، تهران را باید شهر چنارها خواند.

با نگاهی به عکس‌ها و نقاشی‌های قدیمی باقی مانده از گذشته تهران، می‌توان رد پا و نشانی از چنار در تمام آن تصاویر دید. اوژن فلاندن، نقاش، معمار و خاورشناس فرانسوی در زمان محمد شاه قاجار، برای شناخت و تهیه گزارش‌هایی درباره ایران و آثار باستانی آن به ایران سفر کرد. در آثار و طراحی‌های وی از شهر، درخت چنار دیده می‌شود. در تصویر زیر، نقاشی وی از دروازه شمیران در دوره قاجار را مشاهده می‌کنید.

چنار نماد ایستادگی تهران است که در عمر طولانی خود در تمام سال‌های حیاتش، تاریخ و هویت شهر را نشان می‌دهد. پیترو دلاواله نیز می‌گوید:

خیابان‌ها پر از چنار است که همه پربرگ و قطور و زیبا هستند و باید بگویم که در تمام مدت عمر خود هیچ‌وقت این تعداد چنار تنومند زیبا ندیده ام. تنه این درختان به‌اندازه‌ای قطور است که اگر دو مرد دست در دست یکدیگر دهند، باز هم نمی‌توانند یکی از آن‌ها را در بغل بگیرند و من باید واقعا تهران را شهر چنار بنامم.

تهران در دوره قاجار به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب و به وسعت آن افزوده شد. در دوره پهلوی، تهران معاصر و خیابان‌هایش شکل گرفت. معروفترین چنارهای تهران در خیابان ولیعصر (پهلوی سابق) جای دارند. بنا به گفته عبدالله مستوفی در کتابش، در خیابان ولی‌عصر کنونی هر دو متر یک چنار و در بین آن‌ها گل سرخ کاشتند. خیابان ولی‌عصر بلندترین خیابان خاورمیانه است و از آن زمان با چنارهایش شهرت پیدا کرده است و امروزه نیز چنارهای آن برای تهرانی‌ها و تمام کسانی که به تهران سفر می‌کنند، زیبایی دارد.

البته چنارهای تهران تنها به خیابان ولی‌عصر خلاصه نمی‌شود، بلکه بسیاری دیگر از خیابان‌های شهر مزین به چنار هستند. درختان چنار بلند و قدیمی که در هم فرو رفته اند و مانند سایه‌بان بر فراز خیابان قرار گرفته‌اند، منظره و چشم‌انداز زیبایی از بازی نور و سایه شاخه‌های درخت به وجود آورده است. چنارهایی که در هر فصل، شکلی خاص به شهر می‌دهند. بهار و پاییزش، تابستان و زمستانش هرکدام تصویر خاصی را به نمایش می‌گذارند و تهران را علاوه بر شهر چنار، به شهر چهار فصل نیز معروف کرده‌اند. در بهار و تابستان برگ‌های پنجه‌ای این درختان، سایه دلچسبی را به وجود می‌آورند و گرما و تابش خورشید را لطیف می‌کنند. با شروع فصل خزان، قدم زدن و صدای خش‌خش برگ‌های رنگین زیر پاهای عابران، جذابیت این درختان چندین برابر می‌شود. زیبایی چنارها تنها به درخت‌ها محدود نمی‌شود، بلکه این چنارستان زیستگاه بسیاری از پرندگان نیز هست.

اما علاوه بر چنارهای کوچه‌ها و خیابان‌ها، چنارهای دیگری نیز هستند که شهرت خاصی دارند و بعد از سالیان سال همچنان پا بر جا هستند. هر گاه صحبت تجریش و امامزاده‌ صالح می‌شود، با آنکه دیگر نشانی از درخت چنار قدیمی و معروفش نیست، اما همچنان تهرانی‌ها آن درخت و بساط مرد کفاش در تنه درخت را به یاد دارند. قدمت این درخت آن‌چنان قدیمی‌ است که دیولا فوا در سفرنامه‌ش در دهه ۱۸۸۰، به این درخت چنار اشاره کرده و نوشته است:

در مسجد (بقعۀ امامزاده صالح) تجریش چنار عجیب و غریبی است که کمتر نظیر آن در دنیا پیدا می‌شود. قطر فوق‌العاده آن را نمی‌توان دقیقا با رقم معین کرد. تقریبا محیط آن به پانزده متر می‌رسد. هریک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهنسالی در بالای بنای مسجد و اطراف سر به آسمان کشیده است. این درخت عده کثیری را در سایه خود پناه می‌دهد. مؤمنین زیر آن نماز می‌خوانند. مکتب دار اطفال را در آن جا جمع کرده و درس می‌دهد. قهوه چی سماور و استکان و لوازم خود را در درون آن قرار داده است. سقّا هم کوزه‌های پرآب خود را در گوشه‌ای از تنه گذارده است.

علاوه بر این درخت، چنار دیگری در حیاط امامزاده یحیی در محله عودلاجان نیز هست که خوشبختانه این درخت همچنان وجود دارد. وجود این درخت چنار، موجب تمایز این امامزاده از سایر امامزاده‌های تهران شده است که در فیلم قیصر نیز حضور داشته است. قدمت این چنار را ۹۰۰ سال تخمین زده‌اند.

همچنین چند چنار محوطه کاخ گلستان، باقی‌مانده از چهارباغ و چنارستانی است که شاه تهماسب در زمان پادشاهی‌اش در تهران بنا کرده است.
چنارهای تهران تاریخ روایی شهر هستند، خاطره جمعی که به شهر هویت داده است. آنچه باعث تداوم تاریخی و احساس وحدت در جامعه می‌شود؛ خاطره‌ی جمعی‌ است. درختان چنار اعتبار و هویت تهران هستند. چنار‌هایی که خاطره‌ی جمعی مردمی‌ است که سال‌های سال در آن زیست کرده‌اند.

تهیه شده در کجارو
عکاس: فربد پهلوان