میراث جنجالی موزه‌ها؛ آثار تاریخی که دور از وطن نگهداری می‌شوند
آیا آثار تاریخی باید به سرزمین‌های اصلی خود بازگردانده شوند؟ این پرسشی است که روزبه‌روز بیشتر مطرح می‌شود و درخواست‌های مکرری برای بازگرداندن آثاری مانند سنگ روزتا و مجسمه‌های پارتنون شنیده می‌شود. در قلب این بحث، مسئله میراث فرهنگی قرار دارد. در ادامه به برخی از بحث‌برانگیزترین آثار تاریخی که هنوز در موزه‌های خارج از سرزمین‌های اصلی نگهداری می‌شوند می‌پردازیم. (Love Exploring)
مجسمه‌های پارتنون؛ موزه بریتانیا، لندن
مجسمه‌های پارتنون یا «مرمرهای الگین» (Elgin Marbles) روزگاری زینت‌بخش معبد پارتنون در آتن بودند؛ معبدی در آکروپولیس که توسط یونانیان باستان ساخته شد. در اوایل قرن نوزدهم، «توماس بروس» (Thomas Bruce)، هفتمین لرد الگین و سفیر بریتانیا در امپراتوری عثمانی، بخشی از نقش‌برجسته‌ها را جدا کرد و به بریتانیا برد. این آثار در سال ۱۸۱۶ میلادی توسط موزه بریتانیا خریداری شدند و هنوز با نام مرمرهای الگین به نمایش گذاشته می‌شوند. امروز تعداد زیادی از مردم بریتانیا معتقدند این مجسمه‌ها باید به یونان بازگردانده شوند.
نیم‌تنه نفرتیتی، موزه نو، برلین
باستان‌شناسان مصری همچنان خواستار بازگرداندن «نیم‌تنه نفرتیتی» (Bust of Nefertiti) هستند؛ اثری که از سال ۱۹۱۳ در موزه «نو» (Neues) واقع در آلمان نگهداری می‌شود. این مجسمه سنگ آهکی پرجزئیات که به حدود ۱۳۴۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد، چهره ملکه نفرتیتی، همسر فرعون «آخناتون» و احتمالا نامادری «توت‌عنخ‌آمون» را به تصویر می‌کشد. در دهه ۱۹۳۰ میلادی، مذاکراتی برای بازگرداندن این اثر به مصر در جریان بود؛ اما در نهایت هیتلر مانع شد. امروزه مقامات آلمانی ادعا می‌کنند که اثر برای استرداد بیش از حد شکننده است.
سنگ روزتا؛ موزه بریتانیا، لندن
در سال ۱۷۹۹ میلادی، «سنگ روزتا» (Rosetta Stone) در شمال مصر توسط ارتش ناپلئون کشف شد؛ اما پس از شکست فرانسه در سال ۱۸۰۱، به مالکیت بریتانیا درآمد. از آن زمان این سنگ در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و از مشهورترین آثار آن است. روزتا مربوط به سال ۱۹۶ پیش از میلاد است و متنی واحد را به سه خط هیروگلیف مصری، یونانی باستان و دموتیک (گونه‌ای خط محاوره‌ای مصری) نشان می‌دهد. در اکتبر سال ۲۰۲۲، بار دیگر باستان‌شناسان برجسته مصری خواستار بازگرداندن این اثر به کشورشان شدند.
آثار کنگو؛ موزه آفریقا، بلژیک
«موزه آفریقا» (Africa Museum) در بلژیک که در سال ۱۸۹۸ افتتاح شد، حدود ۱۲۰٬۰۰۰ شیء از آفریقا را در خود جای داده است. بیشتر این اشیا در زمان استعمار بلژیک بر کنگو غارت شده‌اند. از جمله این آثار می‌توان به پیکره‌های چوبی، مجسمه سنگی و نقاب‌های باستانی اشاره کرد. در سال ۲۰۲۲، دولت بلژیک ۸۴٬۰۰۰ اثر را به کنگو بازگرداند؛ اما این اقدام نیز با حاشیه همراه شد؛ زیرا فهرست اشیای مسترد منتشر نشد و شهروندان کنگو نتوانستند بدانند دقیقا چه چیزهایی برگردانده شده و چه آثاری همچنان باقی مانده است.
الماس کوه نور؛ برج لندن، انگلستان
الماس «کوه نور» یکی از غنایم نادرشاه افشار از فتح امپراتوری گورکانی بود. این الماس طی ماجراهایی به یغما رفت و در سال ۱۸۴۹ میلادی، پس از الحاق پنجاب به امپراتوری بریتانیا، توسط مهاراجه‌ای به ملکه ویکتوریا هدیه داده شد. در سال ۱۹۳۷ میلادی این الماس بر تاج ملکه بریتانیا قرار گرفت و اکنون در برج لندن به نمایش گذاشته شده است. کشورهای متعددی، از جمله ایران، هند و پاکستان ادعای مالکیت بر آن را دارند.
نقشه زودیاک دندرا؛ موزه لوور، پاریس
نقشه «زودیاک دندرا» (Dendera Zodiac) که قدمت آن به حدود سال ۵۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد، از بهترین و سالم‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از تصویرسازی‌های کهن آسمان و نشانه‌های صور فلکی به شمار می‌رود. در سال ۱۸۲۰ میلادی، عتیقه‌فروشی فرانسوی این نقشه را با استفاده از مواد منفجره از معبد «حاتحور» (Hathor) مصر جدا کرد و امروز نقشه مدور زودیاک از سقف موزه لوور آویزان است. گرچه در سال ۲۰۲۲ دادخواستی برای استرداد آن به مصر ارائه شد، فعلا معبد حاتحور تنها به نسخه‌ای گچی بازسازی‌شده بسنده کرده است.
الواح بنین، اروپا و آمریکا
آثار برنزی امپراتوری «بنین» (Benin: واقع در جنوب‌غربی نیجریه امروزی) به تدریج از سوی کشورهایی چون آلمان، فرانسه، بریتانیا و آمریکا به نیجریه بازگردانده می‌شوند. در اکتبر ۲۰۲۲، سه موسسه آمریکایی آثاری از جمله سردیس برنزی یک پادشاه را برگرداندند. موزه‌ای در لندن نیز با انتقال ۷۲ شیء موافقت کرد؛ با این حال، موزه بریتانیا همچنان حدود ۹۰۰ شیء از این مجموعه را در اختیار دارد که با نام «برنزهای بنین» شناخته می‌شود. این اشیا که به قرون ۱۳ تا ۱۷ میلادی بازمی‌گردند، در سال ۱۸۹۷ توسط سربازان بریتانیایی غارت شدند.
منشور کوروش، موزه بریتانیا، لندن
استوانه کوروش که به‌عنوان نخستین منشور حقوق بشر جهان شناخته می‌شود، ۲٬۵۰۰ سال قدمت دارد و به خط میخی باستانی نگاشته شده است. این اثر، ماجرای فتح بابل توسط کوروش بزرگ را در سال ۵۳۹ پیش از میلاد ثبت کرده است. استوانه کوروش بخش مهمی از هویت ملی ایران به شمار می‌رود و وضعیت مالکیت آن همواره محل مناقشه بوده است. منشور کوروش در سال ۱۸۷۹ در بابل عراق از دل خاک بیرون آورده شده، این اثر به تاریخ ایران ارتباط دارد و در عین حال اکنون در موزه‌ای اروپایی نگهداری می‌شود. استوانه کوروش در سال ۲۰۱۰ مدتی در تهران به نمایش درآمد؛ اما دوباره به موزه لندن بازگشت.
به‌نظر شما مالکیت واقعی با چه کسانی است و موزه‌ها چه مسئولیتی در قبال ملت‌ها و کشورهایی دارند که اشیای آنان گرفته شده است؟ از دیدگاه‌ها و دانسته‌های خود با کجارو بگویید.
منبع عکس کاور: KGOU | عکاس: نامشخص (استوانه کوروش)
