سفری به دل تاریخ؛ کشف طولانی‌ترین تمدن بشری

فاطمه حکمت شعار
فاطمه حکمت شعار سه شنبه، ۴ دی ۱۴۰۳ ساعت ۱۴:۰۶
سفری به دل تاریخ؛ کشف طولانی‌ترین تمدن بشری

تمدن‌های بزرگ باستان مانند چین، مصر و بین‌النهرین، هزاران سال دوام داشتند و تاثیر عمیقی بر تاریخ بشر به‌جای گذاشتند.

تمدن‌های بزرگ باستانی، همواره بخشی از شگفتی‌ها و رازهای تاریخ بشری بوده‌اند. مصر باستان، بین‌النهرین و چین به‌عنوان سه تمدن ماندگار و برجسته، نه‌تنها پایه‌گذار فرهنگ و دانش بشری به حساب می‌آمدند، بلکه به‌مدت هزاران سال، تاثیر شگفتی بر جوامع انسانی گذاشتند. هر یک از این تمدن‌ها با نوآوری‌های خود، از نوشتار و شهرسازی تا هنر و مذهب، نقش بی‌بدیلی در پیشرفت تمدن جهانی ایفا کرده‌اند. 

با این حال، این موضوع که کدام‌یک از این تمدن‌ها، عمر طولانی‌تر و سابقه بیشتری داشته‌اند، به تعریف هر فرد از مفهوم تمدن بستگی دارد. تداوم فرهنگی، زبان یا ساختارهای سیاسی و اجتماعی، از جمله مواردی است که برای این منظور، در نظر گرفته می‌شود. برای مثال، به زعم بسیاری از کارشناسان این حوزه، تمدن چین با نوشتار پیوسته و سنت‌های فرهنگی قوی، عنوان طولانی‌ترین میراث تمدنی را به خود اختصاص می‌دهد. در مقابل، مصر باستان و بین‌النهرین نیز هزاران سال به‌ عنوان مراکز دانش و قدرت جهان شناخته می‌شدند.

بررسی این تمدن‌ها از نگاه باستان‌شناسان و تاریخ‌نگاران، نشان می‌دهد که مفهوم تمدن، چیزی فراتر از حکومت‌ها و مرزهای سیاسی است. تمدن‌ها نمادی از پیوند میان انسان‌ها، ایده‌ها و تاریخ‌ هستند؛ میراثی که همچنان در فرهنگ‌های امروزی بازتاب دارد. این نوشتار، به بررسی برخی از ویژگی‌های این تمدن‌های ماندگار می‌پردازد تا پرده از راز بقای آن‌ها بردارد. 

آنچه از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری در این نوشتار خواهید خواند:

تعریف تمدن

مصر باستان، چین و بین‌النهرین، همواره به‌عنوان تمدن‌هایی با عمر طولانی شناخته می‌شوند؛ چراکه هرکدام برای هزاران سال دوام آورده‌اند. با این حال، این سوال پیش می‌آید که کدام‌یک از این تمدن‌ها، طولانی‌ترین دوره شکوفایی یا بیشترین دوام را داشته است؟

نقاشی از چین قدیم؛ منبع عکس: historyskills؛ پدیدآور: نامشخص

نقاشی از چین قدیم؛ منبع عکس: historyskills؛ پدیدآور: نامشخص

پاسخ به این پرسش، چندان ساده نیست؛ چراکه چندین دلیل برای این پیچیدگی وجود دارد. اولین دلیل به تعریف دقیق تمدن بر می‌گردد؛ تاریخ‌شناسان و باستان‌شناسان هنوز بر سر یک تعریف واحد از «تمدن» به توافق نرسیده‌اند؛ از جمله اینکه یک تمدن، دقیقا از چه زمانی آغاز می‌شود و چه زمانی به پایان می‌رسد. بسیاری از متخصصان نیز نسبت به امکان اندازه‌گیری تمدن‌ها بر اساس چنین معیاری تردید دارند.

دومین علت را به حکومت بیگانگان نسبت می‌دهند؛ چراکه همه تمدن‌های بزرگ، دوره‌هایی را تجربه کرده‌اند که تحت سلطه بیگانگان بوده‌اند. به‌عنوان مثال، مصر باستان در زمان مشخصی، تحت حکومت «هیکسوس» (Hyksos) بوده است. این مسئله باعث می‌شود که تداوم این تمدن‌ها پیچیده‌تر شود و بررسی آن‌ها به‌عنوان تمدن‌های پیوسته، دشوار به نظر برسد.

تغییر فرهنگ در طول زمان نیز سومین علت این امر عنوان می‌شود. به عبارت دیگر، فرهنگ در آغاز یک تمدن، ممکن است با فرهنگ در پایان آن تفاوت داشته باشد. به همین دلیل، بسیاری از مورخان و باستان‌شناسان امروزی، مفهوم تمدن را چندان مفید نمی‌دانند و به‌جای آن، درباره «فرهنگ‌ها و سنت‌ها» صحبت می‌کنند.

معابد مصر باستان؛ منبع عکس: egypttoursportal.com؛ عکاس: نامشخص

منبع عکس: egypttoursportal.com؛ نام عکاس: نامشخص

این دیدگاه در ۱۰۰ سال گذشته، کاملا متفاوت بود؛ زمانی که تاریخ‌شناسان و باستان‌شناسان، به‌راحتی برخی از فرهنگ‌ها را به‌عنوان «تمدن» طبقه‌بندی می‌کردند. به گفته «روآن فلاد» (Rowan Flad)، باستان‌شناس و استاد دانشگاه هاروارد، در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی، پذیرش سلسله‌ مراتب پیچیده‌ای برای جوامع انسانی وجود داشت که تا حدی، برای توجیه امپراتوری‌های استعماری اروپا طراحی شده بود. به عبارت دیگر، آن‌ها به‌راحتی و اغلب برای توجیه استعمارگری کشورهای اروپایی و آمریکایی، برخی از فرهنگ‌ها را «متمدن» و برخی دیگر را «غیر متمدن» می‌نامیدند. او در ادامه می‌گوید:

برای افرادی که از دیدگاه اروپایی یا آمریکایی به موضوع نگاه می‌کردند، تشخیص و طبقه‌بندی برخی سنت‌ها و فرهنگ‌های خاص به‌عنوان «متمدن» و برخی دیگر به‌عنوان «غیر متمدن»، کار بسیار ساده‌ای بود.

منبع عکس‌ها:  britannica؛wikimedia؛ National Geographic؛ نام عکاس: Alessandroferri ؛ Francis Frith

طولانی‌ترین تمدن تاریخ 

بر اساس اغلب معیارهای موجود، از جمله استفاده از نوشتار، تاسیس شهرها (که معنای اصلی تمدن بودند) یا سنت‌های پیوسته، به نظر می‌رسد که «تمدن چینی»، طولانی‌ترین عمر را داشته باشد. با این حال، نحوه اندازه‌گیری دقیق طول عمر یک تمدن، موضوع بحث‌برانگیزی است.

ارتش سفالی چین؛ منبع عکس: guardian؛ نام عکاس: نامشخص

ارتش سفالی چین؛ منبع عکس: guardian؛ نام عکاس: نامشخص  

«روآن فلاد»، به‌عنوان کارشناس پیدایش جوامع پیچیده در چین می‌گوید:

تعریف دقیق تمدن و نیز تعریف دقیق چینی، موضوعی است که دیدگاه‌های مختلفی درباره آن وجود دارد؛ به همین دلیل، تعیین طولانی‌ترین تمدن، به‌سادگی امکان‌پذیر نیست. این موضوع بستگی به این دارد که تمدن را چگونه تعریف کنیم و مفهوم چینی بودن را چگونه ببینیم؛ زیرا به نظر من برای هر دو مفهوم، می‌توان تعریف‌های منطقی و مختلفی ارائه کرد.

فلاد برای روشن‌تر کردن موضوع، به خط چینی اشاره می‌کند. به گفته این باستان‌شناس، نمادهای نوشتاری که در ۳,۲۰۰ سال پیش و روی «استخوان‌های اوراکل» (Oracle Bones؛ اولین نمونه‌های نوشتار در چین) استفاده می‌شد، شباهت بسیاری به نمادهای نوشتاری دارند که امروزه در زبان چینی به کار می‌رود. به عبارت دیگر، سیستم نوشتاری چینی به‌مدت بیش از ۳,۲۵۰ سال و به‌طور مداوم استفاده شده است. او دراین‌باره می‌گوید:

وقتی به زبان نوشتاری چینی فکر می‌کنید، هیچ بحث و تردیدی وجود ندارد که پیوستگی‌ و تداومی از حدود ۳,۲۵۰ سال پیش تا به امروز وجود دارد؛ اما نمی‌توان از همین معیار، برای سنجش تداوم فرهنگی در سایر تمدن‌ها نیز استفاده کرد.

فلاد در ادامه توضیح می‌دهد که مثلا قدیمی‌ترین نشانه‌های نوشتار در قاره آمریکا به «اولمک‌ها» (Olmecs) و حدود ۹۰۰ سال پیش از میلاد، نسبت داده می‌شود. همچنین در تمدن «مایا» (Maya) نیز نوشتار از حدود ۲۵۰ سال پیش از میلاد، شناخته شده بود.

تصویری از بین النهرین؛ منبع تصویر: Lola App؛ نام پدیدآورنده: هوش مصنوعی

منبع  تصویر: Lola App؛ نام پدیدآورنده: هوش مصنوعی

با این حال، به نظر می‌رسد که «اینکاها» (Incas) که حدود ۴۰۰ سال بر بخش‌هایی از آمریکای جنوبی حکمرانی کردند و تا زمان فتح اسپانیا در قرن شانزدهم نیز باقی ماندند، از هیچ نظام نوشتاری برخوردار نبودند؛ البته، آن‌ها از طناب‌های گره‌داری موسوم به «کیپو» (quipu یا Khipu)، برای ثبت و رمزگذاری اطلاعات خود استفاده می‌کردند.

چین باستان و مدرن

بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی از تمدن‌‌های اولیه در سرزمین امروزی چین، از جمله بقایای نوسنگی فرهنگ «لیانگ‌جو» (Liangzhu) در دلتای رود «یانگ‌تسه» (Yangtze)، گاهی ادعا می‌شود که تمدن چین، بیش از ۵,۰۰۰ سال قدمت دارد.

با این حال، برخی مورخان بر این باورند که شرایط امروزی چین، به‌قدری با گذشته آن متفاوت است که نمی‌توان آن را یک تمدن پیوسته دانست. به عبارت بهتر، در طول تاریخ چین، تغییرات بسیار زیادی رخ داده است و نمی‌توان چین امروزی را به‌طور مستقیم، به چین باستان ارتباط داد.

دیوار بزرگ چین؛ منبع عکس: Live Science؛ نام عکاس: Darrell Gulin

دیوار بزرگ چین؛ منبع عکس: Live Science؛ نام عکاس: Darrell Gulin

«جولیا اشنایدر» (Julia Schneider)، مورخ مفهومی از کالج دانشگاهی کورک (University College Cork) در ایرلند نیز این دیدگاه را چنین مطرح می‌کند:

من فکر نمی‌کنم که آنچه امروز در چین می‌گذرد، ارتباط نزدیکی با اتفاقاتی داشته باشد که مثلا قبل از سال ۱۹۴۹ میلادی (انقلاب چین در دوران «مائو تسه‌تونگ» (Mao Zedong)) یا سال ۱۹۱۱ میلادی (انقلاب «شین‌های» (Xinhai) که به پایان آخرین دودمان امپراتوری چین انجامید) رخ داده است.

پروفسور «اشنایدر» به‌عنوان متخصص تاریخ چین، به این نکته اشاره می‌کند که گاهی سیاستمداران و تاریخ‌نگاران حامی چین، مدعی می‌شوند که تمدن چین، طولانی‌ترین تمدن جهان است تا برای این کشور، نوعی مشروعیت ایجاد کنند. با این حال، او این ادعا را زیر سوال می‌برد و اعتقاد دارد که تعریف دقیق «چینی» بسیار پیچیده به نظر می‌رسد؛ چراکه منطقه‌ای که امروزه چین نامیده می‌شود، شامل اقوام و فرهنگ‌های بسیار متنوعی در طول تاریخ بوده است.

به گفته وی، این امکان وجود دارد که آنچه در مناطق مرکزی چین اتفاق ‌افتاد، تفاوت‌های قابل‌توجهی از نظر فرهنگی با رویدادها و شرایط سایر بخش‌های چین داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که نمی‌توان آن‌ها را کاملا یک‌پارچه یا مشابه دانست. به عبارت دیگر، آنچه در قلب چین رخ می‌داد، می‌توانست از نظر فرهنگی، بسیار دور از آنچه باشد که در دیگر نقاط این سرزمین اتفاق می‌افتاد.

مصر و بین‌النهرین؛ رقبای دیرینه

پس از چین، تمدن مصر باستان و سپس بین‌النهرین، معمولا به‌عنوان طولانی‌ترین تمدن‌های بشری شناخته می‌شوند. بر اساس برآوردها، تمدن مصر باستان از زمان نخستین فراعنه و استفاده از خط هیروگلیف تا زمانی که دین بومی آن با مسیحیت جایگزین شد، حدود ۳,۵۰۰ سال دوام آورد؛ البته باید در نظر داشت که مصر در طول تاریخ، تحت حکومت سلسله‌های خارجی نیز بود و خط هیروگلیف و دین مصری، هر دو در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز داشته‌اند.

اهرام بزرگ مصر؛ منبع عکس: Times of India؛ نام عکاس: نامشخص

اهرام بزرگ مصر؛ منبع عکس: Times of India؛ نام عکاس: نامشخص 

به گفته «فیلیپ جونز» (Philip Jones)، معاون و متصدی مجموعه‌های بخش بابلی «موزه پن» (Penn Museum) در فیلادلفیا، نگارش سومری حدود ۳,۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در بین‌النهرین آغاز شد و پرستش خدایان نیز احتمالا تا قرن سوم میلادی در این منطقه ادامه پیدا کرد. از این جهت، می‌توان گفت که بین‌النهرین به‌اندازه تمدن مصر باستان، دوام آورده است. جونز توضیح می‌دهد:

آنچه بیشتر افراد از مفهوم تمدن می‌فهمند، نوعی برداشت کلی و کلی‌نگر است که وقتی عمیق‌تر نگاه کنیم، اغلب وضوح خود را از دست می‌دهد. با این حال، اگر تاریخ را به ‌صورت مجموعه‌ای تقریبا بی‌پایان از رویدادهای کوچک ببینیم، مردم حق دارند که از تاریخ‌نگاران انتظار داشته باشند تا تاریخ را به بخش‌های قابل مدیریت‌تری تقسیم کنند.

منبع عکس‌ها:  wikimedia، Live Science، ؛ نام عکاس عکس دوم: Ramesh

شما درباره قدیمی‌ترین تمدن‌های تاریخ چه می‌دانید؟ لطفا نگاه و نظر ارزشمند خود را با کجارو و کاربران آن نیز به اشتراک بگذارید. 

عکس کاور: نقاشی دیواری مقبره نب‌آمون در مصر؛ منبع عکس: khanacademy.org؛ نام عکاس: Trustees of the British Museum

پرسش‌های متداول

قدیمی‌ترین تمدن ماندگار کدام است؟

چین با تاریخ نوشتاری و سنت‌های پیوسته‌اش، یکی از طولانی‌ترین تمدن‌های ماندگار تاریخ محسوب می‌شود. با این حال، نحوه اندازه‌گیری دقیق طول عمر یک تمدن، موضوع بحث‌برانگیزی است.

تمدن‌های مصر باستان و بین النهرین چقدر دوام داشت؟

تمدن مصر باستان، حدود ۳,۵۰۰ سال از دوران اولین فرعون‌ها تا تغییر دین به مسیحیت پایدار بود. تمدن بین النهرین نیز از حدود ۳,۲۰۰ سال پیش از میلاد و با نوشتار سومری آغاز شد و تا قرن سوم میلادی ادامه پیدا کرد. 

مطالب مرتبط:

منبع livescience

دیدگاه