عهدنامه گلستان؛ نقطه پایان منازعه تزارها با قاجار

روس‌ها از عهد پادشاهی پتر کبیر در اندیشه تصرف قفقاز و پیشروی به سوی سرزمین‌های جنوب ارس و آب‌های گرم خلیج فارس برای نزدیکی به هندوستان بودند. با روی کار آمدن الکساندر اول در روسیه، الحاق خاک گرجستان به این کشور اعلام شد. روسیه بعد از تثبیت موقعیت خود در گرجستان، نیروهای نظامی روس را برای حمله به گنجه در آنجا مستقر کرد. ارتش روسیه گنجه را تصرف کرد و در آنجا دست به کشتاری وسیع زد؛ سپس از حکام محلی قفقاز خواست تسلیم قوای روسیه شوند.

گنجه در آن تاریخ جزو قلمرو ایران بود و حمله روسیه به آن، تجاوز به خاک ایران محسوب می‌شد. حملات روسیه به مناطق تفلیس و قفقاز بهانه ایجاد جنگ‌های دوره اول ایران و روس از سال ۱۸۰۴ تا ۱۸۱۳ میلادی شد. نبرد بین ایران و روسیه تا زمان میانجی‌گری سر گور اوزلی (Sir Gore Ouseley)، وزیرمختار انگلستان، برای برقراری عهدنامه گلستان، حدود ۹ سال طول کشید. ایران شرط برقراری صلح را مستلزم تخلیه خاک قفقاز از نیروهای روسی‌ و ختم تجاوز نظامی آن‌ها به سرزمین‌های تحت تابعیت خود اعلام کرد.

منبع عکس: wikipedia.org

روس‌ها برای دستیابی از شمال ایران به آب‌های گرم خلیج فارس و هندوستان، تضعیف ایران را در دستور کار خود قرار دادند و به خاک ایران حمله کردند. این حمله در دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار و هم‌زمان با فعالیت‌های ژنرال گاردان در سال ۱۸۰۴ رخ داد که با هدف تقویت نیروهای نظامی ایران و توسط عباس‌میرزا، نائب‌السطلنه، آغاز شده بود. ژنرال گاردان (Claude Mathieu de Gardane) افسر فرانسوی، برای تعلیم نیروهای نظامی ایران و آشنایی آن‌ها با شیوه‌های جنگی مدرن به ایران آمده بود.

با فتح گرجستان توسط روسیه، سیسیانوف (Pavel Tsitsianov) سردار روس، حاکم قفقاز شد و به گنجه حمله کرد. او در سال ۱۸۰۳ میلادی «جواد خان زیاد اوغلی»، حاکم گنجه را با اکثر بزرگان و اهالی گنجه قتل‌عام کرد و پس از تصرف شهر، نام آن را به «الیزابت‌پول» تغییر داد. حمله سیسیانوف به گنجه بدون اعلام جنگ، بهانه جنگ‌های دوره اول ایران و روس شد و فتحعلی‌شاه دستور جنگ را صادر کرد. او پسرش عباس‌میرزا و میرزاعیسی فراهانی، وزیر وی را مامور جنگ با روس‌ها کرد.

منبع عکس: wikipedia.org

عباس‌میرزا در سال ۱۸۰۴ میلادی روس‌ها را در جنگ اچمیازین (Echmiadzin) شکست داد و ایروان را تصرف کرد. سیسیانوف فرمانده ارتش روسیه در سال ۱۸۰۵ توسط حاکم باکو کشته شد و گودویچ فرماندهی ارتش روسیه را به عهده گرفت. عباس‌میرزا روس‌ها را در سال ۱۸۰۷ شکست داد و شوشی و شروان را ضمیمه ایران کرد. گودویچ نماینده‌ای برای امضای قرارداد متارکه جنگ به ایران فرستاد؛ اما فتحعلی‌شاه به امید همراهی ناپلئون با ارتش ایران، شرط مذاکرات را تخلیه نواحی تحت اشغال شده دانست و نماینده روسیه دست خالی بازگشت. در سال ۱۸۰۱۳ به‌علت پیمان اتحاد بین انگلستان و روسیه، مستشاران نظامی انگلیس که در ایران حضور داشتند، پست‌های خود را ترک کردند.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که فتحعلی‌شاه و عباس‌میرزا در ابتدا به پیشنهاد سر گور اوزلی مبنی بر ایجاد صلح بین ایران و روسیه پاسخ مثبتی ندادند؛ اما اوزلی برای ایجاد مذاکرات صلح دست به تلاش‌ بیشتری زد. روسیه بی‌میل به ایجاد مذاکرات صلح نبود؛ اما عباس‌میرزا نائب‌السلطنه نمی‌پذیرفت. سرگور اوزلی به تبریز رفت و برای کسب رضایت عباس‌میرزا به متارکه جنگ، با او صحبت کرد و رضایت وی را جلب کرد.

اوزلی پس از کسب رضایت فتحعلی‌شاه و عباس‌میرزا پیشنهاد کرد میرزا ابوالحسن خان ایلچی (از عوامل انگلیس) را به‌عنوان نماینده ایران در مذاکرات صلح منصوب کنند؛ زیرا می‌دانست برای دستیابی به هدف، باید از ورود افراد مورد تایید عباس‌میرزا به‌ویژه، قائم مقام اول و دوم (صدراعظم‌های دولت قاجار)، همچنین میرزا محمد‌علی آشتیانی (پیشکار عباس‌میرزا) جلوگیری کند. سرانجام میرزا ابوالحسن خان ایلچی به‌عنوان نماینده ایران و روتیشچف به‌عنوان نماینده روسیه معرفی شدند و دو کشور با میانجیگری سر گور اوزلی انگلیسی در روستای گلستان به گفت‌وگو نشستند. این پیمان در تاریخ ۲۹ شوال ۱۲۲۸ ه‌جری قنری (۲۴ اکتبر ۱۸۱۳) میلادی منعقد شد.

منبع عکس: commons.wikimedia.org

متن کامل عهدنامه گلستان که یک مقدمه و ۱۱ فصل را در بر می‌گیرد، به این شرح است:

اعلی‌حضرت قضا و قدرت، خورشید رایت، پادشاه جم جاه و امپراتور عالی دستگاه ممالک بالاستقلال کل ممالک آمپیریه روسیه و اعلی‌حضرت قدر قدرت، کیوان رفعت، پادشاه اعظم سلیمان جاه، ممالک بالاستقلال کل ممالک شاهانه ایران به ملاحظه کمال مهربانی و اشفاق علیتین که در ماده اهالی و رعایای متعلقین دارند رفع و دفع عداوت و دشمنی که برعکس رأی شوکت آرای ایشان است طالب و به استقرار مراتب مصالحه میمونه و دوستی جواریت سابقه موکده را در بین الطرفین راغب هستند، با حسن‌الوجه رأی علیتین قرار گرفته در انجام این امور نیک و متصوبه از طرف اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه اعظم بالاستقلال کل ممالک روسیه به عالیجاه معلی جایگاه جنرال لیوتنال سپهسالار روسیه و مدیر عساکر ساکنان جوانب قفقازیه و گرجستان، ناظم امور و مصالح شهریه ولایات غوبرنای و گرجستان و قفقازیه و حاجی طرخان و کارهای تمامی ثغور و سرحدات این حدودات و سامان، امرفرمای عساکر سفاتین بحر خزر، صاحب حمایل الکساندر نویسکی ذی‌حمایل مرتبه اولین آنای مرتبه دار رابع عسکریه مقتدره حضرت گیورکی، صاحب نشان و شمشیر طلا المرقوم به جهت «رشادت و بهادری» نیکلای رتیش چف اختیار کلی اعطا شده و اعلیحضرت قدر قدرت والا رتبت، پادشاه اعظم، مالک بالاستقلال کل ممالک ایران هم عالیجاه معلی جایگاه، ایلچی بزرگ دولت ایران که مأمور دولتین روم و انگلیس بودند، عمده الامرا و الاعیان، مقرب درگاه ذی‌شأن و محرم اسرار نهان و مشیر اکثر امور دولت علیه ایران از خانواده و دودمان وزارت و از امرای واقفان حضور در مرتبه دویم آن، صاحب شوکت عطایای خاص پادشاهان خود از خنجر و شمشیر و کارد مرصع و استعمال ملبوس ترمه و اسب مرصع یراق میرزا ابوالحسن خان را که در این کار مختار بالکل کرده‌اند حال در معسکر روسیه و رودخانه زیوه من محال گلستان متعلقه ولایات قراباغ ملاقات و جمعیت کردند. بعد از ابراز و مبادله مستمسک مأموریت و اختیار کلی خود به یکدیگر، ملاحظه و تحقیق امور متعلق به مصالحه مبارکه به نام پادشاهی عظام قرار و به موجب اختیار نامجات طرفین، قیود و فصول و شروط مرقومه را تا‌الابد مقبول و منصوب و استمرار می‌داریم:

منبع عکس: hedayatmizan.ir

به مناسبت عهدنامه گلستان، درمجموع حدود ۲۳۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع از سرزمین‌های شمالی ایران در اختیار روسیه قرار گرفت. این منطقه شامل حدود ۲۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع از چچن و اینگوش امروزی، حدود ۵۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع از داغستان امروزی، حدود ۸۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع از جمهوری آذربایجان امروزی، حدود ۱۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع از ارمنستان امروزی و حدود ۶۸٬۰۰۰ کیلومتر مربع از گرجستان امروزی بود.

طی این قرار داد سرزمین‌های قره‌باغ، گنجه، شکی، شروان، باکو، قوبا، دربند، داغستان، ایالت‌های شرقی گرجستان (کاختی و کارتلی) و ایالت‌های غربی گرجستان (آبخاز، سامگرلو، گوریا و ایمرتی)، تمام مناطق غربی گرجستان در ساحل دریای سیاه و بخش‌هایی از تالش به روسیه واگذار شد.

عهدنامه گلستان یک قرارداد یک ساله بود. این عهدنامه از نظر فتحعلی‌شاه قاجار و عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، یک عهدنامه قطعی نبود؛ بلکه موافقت‌نامه‌ای جهت متارکه جنگ و آتش‌بس بین ایران و روسیه محسوب می‌شد. اسناد و مدارک تاریخی ناظر بر این است که سر گور اوزلی، وزیر مختار انگلیس نیز در حضور فتحعلی‌شاه، عباس‌میرزا و میرزا حسن خان ایلچی از موافقت نامه گلستان به‌عنوان یک قرارداد متارکه جنگ یک ساله بین دو دولت یاد کرد. اوزلى در بخشی از گزارش خود نوشته است:

اكنون اختيارات كامل دارم متاركه‌اى را به‌مدت دوازده ماه بین ايران و روسيه برقرار كنم.

این نوشته‌ به‌جای مانده از وزیرمختار انگلیس مشخص می‌کند که عهدنامه گلستان بین ایران و روسیه قراردادی یک ساله بود و به قصد متارکه جنگ بین دو دولت انجام گرفت.

همچنین ژنرال روتیشچوف، فرمانده کل قوای روسیه در قفقاز و نماینده روسیه به هنگام عقد موافقت نامه گلستان، یادداشتی با همین مضمون نوشته و به مقامات ایرانی تحویل داده است تا به آن‌ها اطمینان خاطر دهد که این قرارداد یک عهدنامه دائمی نیست. این مستندات نشان می‌دهند عهدنامه گلستان نه یک پیمان دائمی، که موافقت‌نامه‌ای جهت توقف عاجلانه نبرد بود.

منبع عکس: یوتیوب اسرار تاریخ

بر مبنای اسناد تاریخی به‌جای‌مانده، عهدنامه گلستان به‌مدت ۱۲ ماه (یا به تعبیری یک سال) مابین ایران و روسیه بسته شد، یک قرارداد کوتاه‌مدت به‌منظور متارکه جنگ بود و بیشتر از آن ارزشی نداشت. جالب است بدانید لازمه قطعی شدن معاهده بین دولت‌ها، مبادله اسناد نهایی آن با امضای مقامات بلندپایه حکومتی است؛ در حالی که درباره امضای شاه و عباس‌میرزا بر سند توافق گلستان، هیچ سند تاریخی در دست نیست.

در سال‌های اخیر مباحثی درباره به پایان رسیدن مدت عهدنامه گلستان و ترکمانچای و الحاق مناطق از دست رفته در این عهدنامه‌ها به ایران مطرح شد؛ اما نظر به اینکه هریک از سرزمین‌های مذکور در قرارداد، امروزه در جغرافیای تاریخی جهان، یک دولت مستقل محسوب می‌شوند، این مورد را مطابق سازوکار بین‌المللی و قوانین آن، با دشواری مواجه و دستیابی به آن را غیرممکن می‌کند.

منبع عکس: wikipedia.org

عهدنامه گلستان در منظر عموم ایرانیان‌ عهدنامه‌ای ننگین تلقی می‌شود که به‌موجب آن بخش‌های زیادی از خاک ایران جدا شد و در جغرافیای روسیه قرار گرفت. مورخان براین عقیده‌اند که عهدنامه گلستان تنها یک قرارداد متارکه جنگ یک‌ساله بوده است. پس از حدود یک دهه بعد از قرارداد گلستان، جنگ‌های دور دوم ایران و روسیه آغاز شد که به عهدنامه ترکمانچای انجامید؛ به همین دلیل به نظر می‌رسد که عهدنامه گلستان یک عهدنامه قطعی نبوده است. اگر شما هم درباره قرارداد گلستان نظری دارید، آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: karabakh.org