عیلام، سرزمین خدایان؛ سه هزار سال فرهنگ و تمدن

تمدن عیلام، نام تمدنی است که در پایان هزاره سوم پیش از میلاد در جنوب غرب فلات ایران حاکمیت داشت. منطقه تحت سیطره عیلام در دوره عیلام میانه وسعت یافت و در عصر هخامنشیان به شوش محدود شد. عیلامی‌ها کشور خود را هَتَمتی یعنی سرزمین خدایان نام نهاده بودند. حکومت عیلام در ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد، اولین پادشاهی خود را به پایتختی شوش تشکیل داد. هرچند صحبت از چندین هزاره حکومت، یک کتاب می‌طلبد؛ ما به اختصار این حکومت را بررسی می‌کنیم.

حکومت عیلام در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در منطقه جنوب غربی ایران تشکیل شد. عیلامی‌ها سرزمین خود را هتمتی می‌نامیدند. قلمرو حاکمیت عیلام در دوره پادشاهان معروف این سلسله گسترش پیدا کرد و علاوه بر جنوب غرب ایران، بر بخش‌هایی از میان‌رودان (بین‌النهرین) نیز مسلط شد. عیلامی‌ها هرگاه قدرت بیشتری پیدا می‌کردند، نقش مهمی در سیاست‌های میان‌رودان بازی می‌کردند. عیلام در حدود سال‌های ۲۰۰۰ پیش از میلاد، بر سومر غلبه کرد، آن را برای همیشه از میان برداشت و میانرودان را به تصرف خود درآورد. مورخان، تاریخ سیاسی عیلام را به سه دوره تقسیم کرده‌اند:

منبع عکس: امرداد، تارنمای زرتشتیان

عیلام باستان ابتدای حاکمیت دولت عیلام از سال ۲۷۰۰ تا ۱۶۰۰ پیش از میلاد را در بر می‌گیرد. دوره عیلامی باستان، سه سلسله از این حکومت را شامل می‌شودو از آن اطلاعات زیادی در دست نیست. سلسله‌های اوان و سیماشکی، سلسله‌هایی هستند که نام آن‌ها از کتیبه‌هایی که در بابل به‌جای مانده، به دست آمده است. سوکل‌مخ‌ها سلسله سوم عیلام هستند که بنا بر لقب پادشاهانشان، به این نام خوانده می‌شوند. این سلسله نیز در دوره عیلام باستان جای می‌گیرد.

از مشخصه‌های این دوره می‌توان به دور بودن قلمرو عیلام از تمدن و تجارت، به‌دلیل فقدان راه‌های مساعد اشاره کرد. سرزمین عیلام در این دوره سرزمینی کوهستانی و به دور از هرگونه امکانات بود. خاصیت زندگی کوهستانی مردم عیلام در این دوره، از آن‌ها مردمانی سخت و خشن ساخته بود.

از سال ۱۵۰۰ تا ۱۱۰۰ پیش از میلاد را شامل می‌شود. در دوره میانه، شاهان سلسله عیلام نام سوکل‌مخ را حذف کردند و عنوان «شاه شوش و انشان» را برای خود برگزیدند. این دوره از حکومت عیلام را می‌توان درخشان‌ترین دوره این حکومت از نظر اقتصاد، هنر و معماری به شمار آورد. بیشتر معابد عیلام در این دوره ساخته شد. دوره میانه حکومت عیلام، دوره‌ای است که این حکومت شکل کاملا عیلامی به خود گرفت (دوره اول حکومت عیلام بیشتر شاخصه دولت‌های میان‌رودان را داشت). اثر بزرگی چون زیگورات چغازنبیل در این دوره ساخته شد. زیگورات چغازنبیل از لحاظ وسعت و جذابیت در معماری، با اهرام مصر قابل مقایسه است.

در دوره عیلام میانه، جنگ‌هایی بین عیلام و آشور درگرفت. در چند دوره جنگ که بین پادشاهان مختلف این دوره صورت گرفت، سرانجام کوتیر ناخونته، پادشاه عیلام، به بابل حمله کرد و آنجا را به تسلط خود درآورد. پس از آن، در همین دوره، اتحاد بزرگ عیلام و بابل بر ضد آشور شکل گرفت.

از سال ۱۱۰۰ پیش از میلاد تا سال ۵۳۹ بعد از میلاد را شامل می‌شود. در دوره عیلام نو، آریایی‌های مهاجر وارد فلات ایران شدند. مهاجرت آریایی‌ها سبب محدود شدن قلمرو عیلام میانه شد. در کتیبه‌های آشور به ورود آریایی‌ها به ایران و تشکیل حکومت مادها اشاره شده است. علت ثبت این وقایع، درگیری‌هایی است که دولت ماد با آشور برای تسلط بر هگمتانه داشت. با حضور دولت ماد در ایران، قلمرو عیلام از انشان به شوش محدود شد. انشان، بعدها در جغرافیای حکومت‌های باستانی ایران به پارس تبدیل شد. پادشاهان دوره عیلام نو، هنوز خود را شاه انشان و شوش می‌نامیدند؛ اما سه شاه پایانی این سلسله، این لقب را از خود برداشتند.

عکس‌ از وب‌سایت همشهری آنلاین

آشوربانی‌پال، شاه قدرتمند و بزرگ آشور در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، سرزمین عیلام را تصرف کرد و مردم آن سرزمین را از دم تیغ گذراند. دولت عیلام پس از سال‌ها حکومت و مقاومت در برابر دولت‌های سومر، اکد، بابل و آشور و شکست آن‌ها، سرانجام به دست پادشاه مقتدر آشور از صفحه روزگار ناپدید شد. آشوربانیپال کتیبه‌ای از خود به‌جای گذاشت که در آن شرح کامل فتح و نابودی حکومت عیلام داده شده است.

عیلام در سه دوره تاریخی خود، پادشاهان بسیار زیادی داشت. پادشاهانی که در دوره آن‌ها، سرزمین و تمدن عیلام شکوه بیشتری داشت عبارت‌اند از:

در سال‌های ۲۲۴۰ تا ۲۲۲۰ پیش از میلاد حکومت می‌کرد و آخرین پادشاه دوره عیلام باستان است. از کوتیک اینشوشیناک، لوح‌های زیادی برجای مانده که به خط و زبان عیلامی و اکدی هستند.

پسر شوتروک ناهونته که از پادشاهان عیلام میانه حوالی سال ۱۱۵۵ پیش از میلاد بود. او در فتح بابل همراه با پدرش نقش داشت و پیرو شورش بابل در سال ۱۱۵۷ پیش از میلاد، سرکرده شورشیان را به ایلام برد و به این ترتیب حکومت کاسیان را در بابل از میان برد.

یکی از پسران شوتروک ناهونته، برادر کوتیرناهونته دوم و از پادشاهان عیلام میانه بود که در سال ۱۱۵۰ تا ۱۱۲۴ پیش از میلاد به پادشاهی رسید. او که در دوره میانه عیلام می‌زیست، در دوران حکومت خود به تقویت جنگجویان عیلامی پرداخت و از طریق آن‌ها بر دیاله و کرکوک مسلط شد. در دوره او بابل محاصره شد، غنایم زیادی به چنگ عیلامی‌ها افتاد و تمام جنوب غرب ایران تا خلیج فارس یک‌پارچه زیر سلطه دولت عیلام درآمد.

عکس‌ از وب‌سایت بوشهرنامه

در مورد مذهب عیلام اطلاعات زیادی نداریم؛ اما اندک منابع موجود نشان می‌دهند از نظر مردم عیلام، عالم پر از ارواح بوده است. خدای بزرگ عیلام، اینشوشیناک، خدایی بود که تنها شاهان و کاهنان او را می‌پرستیدند. بعد از او، ۶ خدا در عیلام برای پرستش وجود داشت و پس از آن‌ها، گروهی از ارواح مورد پرستش مردم عیلام بودند که هرکدام خدای جایی بود. مردم عیلام همچون بابلی‌ها، مجسمه خدایان را می‌ساختند و هر گاه آن را به جایی دیگر انتقال می‌دادند، معتقد بودند خدا نیز به مکان جدید رفته و خدای شهر جدید شده است.

منبع عکس: نامشخص

زبان اهالی عیلام، آنزانی بود و پس از آن، زبان سومری و سامی در آن رواج یافت. اگرچه سال‌های زیادی در عیلام، کتیبه‌ها به زبان سومری و سامی نوشته می‌شد؛ اما زبان آنزانی بین مردم عادی معمول بود. چون این زبان دوباره در ۱۵۰۰ پیش از میلاد زنده شد و زبان تمدن عیلام شد.

عیلامی‌ها از خط میخی استفاده می‌کردند. خط میخی از خطوطی شبیه میخ به‌شکل عمودی و افقی ساخته شده است. اگرچه شکل ظاهری خط عیلامی‌ها از سومر گرفته شده است، خط میخی عیلامی، یک خط مستقل است؛ یعنی علامت‌هایی که در این خط استفاده می‌شود، لزوما نماینده آوایی نیستند که از همان شکل در خط سومری به دست می‌آید. طبعا با تسلط بر خط بابلی، نمی‌توان خط عیلامی را خواند.

منبع عکس: نامشخص

آشوربانی‌پال با حمله به عیلام، آثار معماری این قلمرو را نابود کرد. آنچه به‌عنوان مهم‌ترین آثار این دوره برجای مانده‌اند عبارت‌اند از:

بازمانده‌های معبد چغازنبیل در شهرستان شوش، در نزدیکی هفت تپه، یکی از آثار تاریخی به‌جای مانده از دوره عیلام است. این معبد در ۴۰ کیلومتری جنوب شرق شوش واقع شده است.

منبع عکس: نامشخص

از دیگر آثار برجای مانده دوره عیلام می‌توان به نقش‌برجسته‌ها و سنگ‌نگاره‌های کول فرح یا کول فره اشاره کرد. سنگ‌نگاره‌های کول‌فره در هفت کیلومتری ایذه قرار دارند. این مجموعه ۶ نقش‌برجسته را شامل می‌شود که متعلق به دوره عیلامی است.

نقش‌برجسته اول در کول فره، مراسم قربانی یک حکمران را نشان می‌دهد. در این نقش‌برجسته، شاه هانی، یکی از حکمای هم‌دوره شوتروک ناهونته در حال قربانی کردن است. در این تصویر، سه نوازنده برای شاه می‌نوازند که دوتا از آن‌ها ساز و یکی دیگر دف در دست دارد. در این تصویر، نقش یک شکارچی و بز کوهی نیز دیده می‌شود. در قسمتی از نقش‌برجسته، شرح قربانی هانی نوشته شده است.

در نقش‌برجسته سوم که روی یک سنگ چهارگوش حجاری شده است، مجسمه یکی از خدایان روی دوش چهار مرد قرار دارد و شاه با همراهانش آن‌ها را دنبال می‌کند. در این نقش‌برجسته، جمعیت زیادی از افراد حجاری شده‌اند. در قسمت شرقی نقش‌برجسته، صحنه یک قربانی به تصویر کشیده شده است که در آن چندین غزال و سه گاو در حرکت هستند. هفت مرد بدون لباس در این نقش‌برجسته مشاهده می‌شوند که اسیران جنگی هستند. این نقش‌برجسته، شلوغ‌ترین نقش‌برجسته در کول فرح است.

منبع عکس: نامشخص

نقش‌برجسته چهارم در کول فرح به مادر نقوش تخت جمشید شهرت دارد. علت این شهرت، شباهت زیادی است که نقش‌برجسته‌های پلکان آپادانا و کاخ صد ستون در تخت جمشید، به نقش‌برجسته کول فرح دارند. در این نقش‌برجسته، شاه ردایی بلند بر تن کرده و روی تخت نشسته است. جلوی شاه یک میز قرار دارد که هدایایی روی آن گذاشته‌اند. پشت سر شاه، سه نفر ایستاده‌اند و پایین تصویر افرادی قرار دارد که در چهار ردیف، صف بسته‌اند و یک دست خود را به حالت نیایش و دست دیگر را به جلو دراز کرده‌اند.

نقش‌برجسته پنجم کول فرح، یک فرد عیلامی را در حال انجام مراسم مذهبی نشان می‌دهد. این فرد جلوی یک آتشدان قرار گرفته و در برابر او، حیوانات قربانی شده قرار دارند.

نقش‌برجسته ششم در کول فرح، مربوط به حمل یک مجسمه است. این نقش‌برجسته شباهت زیادی به نقش‌برجسته سوم دارد. در این تصویر، چهار نفر در حالی که کلاه بر سر گذاشته‌اند، مجسمه‌ای را حمل می‌کنند.

منبع عکس: نامشخص

هفت تپه از محوطه‌های باستانی است که در استان خوزستان و در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش، از قدیمی ترین شهرهای ایران، قرار دارد. این محوطه باستانی یکی از شهرهای دوره عیلام را در خود جای داده است. شهر هفت تپه را از مراکز مهم سیاسی عیلام، در سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد و دوره پادشاهی تپتی‌آهار، یعنی عصر عیلام نو دانسته‌اند. در هفت تپه، یک آرامگاه خانوادگی نیز وجود داشت که بنای آن با طاق هلالی ساخته شده است. شهر هفت تپه توسط سپاهیان آشوربانی‌پال از بین رفت و نابود شد.

منبع عکس: نامشخص

اشکفت سلمان، در جنوب ایذه امروزی در استان خوزستان واقع شده است. در این مکان چهار نقش‌برجسته از دوره عیلام برجای مانده، که مربوط به هانی، شاه آپیر هستند. موضوع نقش ‌برجسته‌ها، مراسم نیایش شاه هانی را به تصویر کشیده است. آنچه این نقش‌برجسته را جذاب می‌کند، حضور زن در کنار مرد، در یکی از نقش‌برجسته‌های موجود در این مکان است. در این مکان یک کتیبه میخی از دوره شاه آپیر نیز وجود دارد که می‌توان آن را بزرگ‌ترین کتیبه عیلامی برجای مانده از این دوره دانست.

منبع عکس:wikipedia

حکومت عیلام در فلات ایران در حدود چندین هزار سال دوام داشت. عیلامی‌ها در سرزمینی کوهستانی، حکومت ملوک‌الطوایفی خود را بنیان نهاند و سپس در دوره‌های بعد با روی کار آمدن پادشاهان قدتمند، توانستند حکومت خود را توسعه داده و بر تمامی جنوب غرب ایران مسلط شوند. عیلامی‌ها در نبرد با بابل، توانستند بر آن مسلط شوند و مجسمه مردوک، خدای بزرگ بابل را به سرزمین خود انتقال دهند. حکومت عیلام مانند هر حکومت دیگری به اوج خود رسید و توانست تمدن و معماری قابل‌ملاحظه‌ای را در عصر خود به نمایش بگذارد؛ اما این حکومت مقتدر نتوانست در برابر پادشاه بزرگ آشور، یعنی آشور بانی‌پال، ایستادگی کند و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به او تسلیم شد. آشوربانی پال قلمرو حکومت عیلام را با خاک یکسان کرد به‌طوری که چیزی از آن برجای نماند. شما هم نظر خود را درباره سلسله عیلام، با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

عکس کاور از سید حامد موسوی