جشن امردادگان؛ جشن جاودانگی دوران باستان

جشن امردادگان، یکی از جشن‌های دوازده‌گانه باستانی ایرانیان است که هر سال در تاریخ هفتم مرداد در تقویم باستانی و سوم مرداد در تقویم شمسی، برگزار می‌شود. این جشن، پیوند عمیقی با محیط زیست و طبیعت دارد و اندیشه‌های فلسفی عمیقی، آن را پشتیبانی می‌کنند؛ به‌طوری که حفاظت از محیط‌ زیست برای جلوگیری از آلودگی زمین، از جمله نیایش‌هایی است که در این جشن اسطوره‌ای خوانده می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با این جشن باستانی ایرانی آشنا کنیم.

تقویم باستانی ایرانیان (گاهشمار یزدگردی) دارای ۱۲ ماه ۳۰ روزه و یک پنجه پس از پایان اسفندماه است. تقویم باستانی ایرانی دارای هفته نیست و هرروز از ۳۰ روز ماه، نامی ویژه برای خود دارد. نام روزهای ماه و معنای آن‌ها در گاهشمار ایران باستان به این ترتیب است:

یکم، «هرمزد» (اهورامزدا، هستی‌بخش بزرگ‌ دانا)؛ دوم، «بهمن» (اندیشه‌ نیک)؛ سوم، «اردیبهشت» (بهترین راستی و پاکی)؛ چهارم، «شهریور» (شهریاریِ نیک)؛ پنجم، «اسفند» (فروتنیِ مقدس، مهرِ پاک)؛ ششم، «خرداد» (رسایی، تندرستی)؛ هفتم، «اَمُرداد» (بی‌مرگی و جاودانگی)؛ هشتم، «دی‌ به‌ آذر» (دادار، آفریدگار)؛ نهم، «آذر» (آتش)؛ دهم، «آبان» (آب)؛ یازدهم، «خور» (خورشید)؛ دوازدهم، «ماه»؛ سیزدهم، «تیر» (تِشتر، ستاره‌ی باران)؛ چهاردهم، «گوش» (جانوران، هستی)؛ پانزدهم، «دی‌ به‌ مهر» (دادار، آفریدگار) شانزدهم، «مهر» (مهر و محبت، عهد و پیمان، فروغِ خورشید)؛ هفدهم، «سروش» (فرمانبرداریِ ایزدی)؛ هجدهم، «رَشن» (دادگستری)؛ نوزدهم، «فروردین» ( ، نیروی پیشرفت)؛ بیستم، «بهرام» (پیروزی)؛ بیست‌ و یکم، «رام» (رامش و شادی)؛ بیست‌ و دوم، «باد»؛ بیست‌ و سوم، «دی‌ به‌ دین» (دادار، آفریدگار)؛ بیست‌ و چهارم، «دین» (دین و وجدان)؛ بیست‌ و پنجم، «اَرد» (توانگری و خواسته)؛ بیست‌ و ششم، «اَشتاد» (راستی)؛ بیست‌ و هفتم، «آسمان»؛ بیست‌ و هشتم، «زامیاد» (زمین)؛ بیست‌ و نهم، «مانتره ‌سپند» (کلام مقدس، گفتار آسمانی)؛ سی‌ام، «اَنارام» (روشنایی بی‌پایان)

جشن امردادگان در اوستا یا جشن نیلوفر برای بزرگداشت صفت بی‌مرگی، جاودانگی و زوال‌ناپذیری اهورامزدا برگزار می‌شود. «بهروز بیگوند» در کتاب «جشن‌های فراموش‌شده ایران باستان» می‌گوید:

در یادگارهای کهن ایرانی، از این روز و جشن ویژه آن، سخن بسیار گفته شده است.

در متن پهلوی «بُندَهِش» نیز آمده است:

اَمرداد بی‌مرگ، سرور گیاهان بی‌شمار است؛ زیرا او خویشاوند گیاه در گیتی است. گیاهان را رویاند و رَمه‌ گوسپندان را افزاید؛ زیرا همه‌ دام‌ها از او خورند و زیست‌ کنند. در هنگامِ نوسازی جهان نیز خوراک بی‌مرگی را از اَمرداد آرایند. اگر کسی گیاه را رامش بخشد یا بیازارد، آن‌گاه اَمرداد از وی آسوده یا آزرده شود.

مسعود سعد سلمان، چکامه‌پرداز سده پنجم هجری نیز درباره جشن امردادگان این‌گونه می‌سراید:

روز مُرداد مُژده داد بدان / که جهان شد به طبع، باز جوان مرداد مه است سخت خرم / مَی نوش پیاپی و دمادم

موبد اردشیر آذرگشسب می‌نویسد:

از آنجا که امرداد، فرشته جاودانی و بی‌مرگی است و در عالم جسمانی نگهبان نباتات و روییدنی‌ها، می‌توانیم به حدس قریب به یقین بگوییم که پدران ما در این روز به باغ‌ها و مزارع خرم و دل‌نشین دور از محوطه شهر می‌رفتند و طی مراسمی این جشن را با شادی و سرور در هوای صاف و در دامن طبیعت برگزار می‌کردند.

ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار باقیه از مردمان گذشته» در بخش «گفتار درباره‌ ماه‌های ایرانی» می‌نویسد:

مردادماه که روز هفتم آن مرداد روز است و آن روز را به انگیزه پیش آمدن دو نام با هم جشن می‌گرفتند. معنای امرداد آن است که مرگ و نیستی نداشته باشد. امرداد فرشته‌ای است که به نگهداری جهان و آراستن غذاها و داروها که اصل آن از نباتات است و برکنار کردن گرسنگی و زیان و بیماری‌ها است، کارگزاری یافته است.

خیام نیز در نوروزنامه منسوب به او می‌نویسد:

مردادماه یعنی خاک، داد خویش بداد از بَرها و میوه‌های پخته که در وی به کمال رسد و نیز هوا در وی مانند غبار خاک باشد و این ماه میانه تابستان بود و قسمت او از آفتاب، مر برج اسد را باشد.

امشاسپند که از دو بخش «اَمِشَه» به‌معنای جاودانی و بی‌مرگی و «سپنته» به معنی پاک، مقدس و فزونی‌بخش تشکیل شده‌، به‌معنای جاودانان پاک، مقدسان بی‌مرگ یا نامیرایان فزونی‌بخش است. امشاسپندان به ۶ فرشته نیکوکار و یاران اهورامزدا در دین زرتشت گفته می‌شود.

طبق باورهای مذهبی زرتشتیان، امشاسپندان همچون فرشته‌هایی هستند که به خداوند برای گسترش صلح و عدالت در زمین کمک می‌کنند. آن‌ها که هریک مسئولیت محافظت از چیزی را بر عهده دارند، واسط بین خالق و مخلوق و راهبر نیکوکاران به بهشت به شمار می‌آیند.

نام‌های امشاسپندان و دیگر ایزدان دیانت زرتشتی، نام ۱۲ ماه تقویم خورشیدی را تشکیل می‌دهند. در جهان‌بینی مذهبی زرتشتی، اندیشه نیک و خرد (بهمن)، راستی و داد و قانون (اردیبهشت)، نیروی پسندیده اهورایی (شهریور) و مهر و مدارایی افزاینده (سپندارمزد) پایه‌های دین هستند و انسان را به خودشناسی و رسایی (خرداد) و جاودانی (امرداد) می‌رسانند. در ادامه با ۶ امشاسپند آشنا می‌شوید که در دیدگاه اساطیری، بزرگ‌ترین آفرینش خداوند هستند و خود پرودگار نیز رهبری آن‌ها را بر عهده دارد.

• بهمن یا وُهومن: منش نیک و خرد، نگهبان جانوران
• اردیبهشت یا اشاوهیشتا: بهترین اشه، راستی، داد و قانون، نگهبان گیاهان و مرغزارها
• شهریور یا خشترا: نماد فرمانروایی نیرومند الهی، نگبهان فلزات و فرّه و شهریاران دادگر، فرشته مهربانی و جوانمردی
• سپندارمذ یا سپنتا آرمیتی: اسفند، آرمیتی، دارنده خرد کامل
• خرداد یا هوروتات: رسایی و کمال، نگهبانان آب، نابودگر دیو مرگ
• اَمرداد: مرداد، نماد بی‌مرگی و جاودانگی

امشاسپند امرداد

امرداد یا امرتات، تجلی رستگاری، تندرستی، جاودانگی و سرور گیاهان است. امرداد در باورشناسی ایرانیان، نگهبان گیاهان و رستنی‌ها بوده؛ فرشته‌ای که گیاهان را می‌رویانده و رَمه یا گله را می‌افزوده است. او همچنین تلاش می‌کند تا گیاهان پژمرده نشوند و در ضمن محافظت از زمین، بیماری و مشکلات را از بین می‌برد. این امشاسپند که جنبه زنانه دارد، در زمان آفرینش، گیتی گیاه را بر عهده گرفت. او همچنین به ظالمانی که به گیاهان ستم می‌کنند اجازه نمی‌دهد تا به بهشت وارد شوند.

ایزدان رَشن (ایزد دادگری)، اَشتاد و زامیاد (ایزد زمین) از همکارهای امشاسپند امرداد هستند. تیشتر (ایزد باران) نیز در زمان نیاز به کمک امشاسپند امرداد می‌شتابد. در واقع زمانی که گیاهی به خاطر حمله اهریمن خشک می‌شود، امرتات آن را در بر می‌گیرد و تیشتر با ایجاد باران، آن را نجات می‌دهد.

در باورهای دین زرتشت، امشاسپند جاودانگی امرداد همیشه در کنار امشاسپند رسایی خرداد قرار می‌گیرد. آن‌ها هر دو نگهبانان آب و گیاه و سرچشمه زندگی و رویش هستند و کارکرد آفرینشگری دارند. گفته می‌شود که امشاسپندان امرداد و خرداد به کمک یکدیگر، گوهر تن زرتشت را ساخته‌اند. آن‌ها برای این کار، مایه تن زرتشت را در باران نشاندند تا با بارش باران، این مایه به زمین بیاید و در دل گیاهان جای بگیرد.

دین زرتشت، بیانگر نبرد حق علیه باطل است. در این دین، در برابر امشاسپندان که فروزه‌های نیک خداوند هستند، ۶ یا هفت دیو وجود دارند که در واقع صفات اهریمن بدنهاد هستند. این دیوان همواره با امشاسپندان و کلیه مخلوقات آفرینش خداوند در جنگ هستند. در ادامه با نام‌های آن‌ها آشنا شوید:

• اکومن (اَکه مَنه): این دیو دشمن امشاسپند بهمن است. او بداندیشی و آشتی ناپذیری را به انسان‌ها آموزش می‌دهد و پیام‌آور اهریمن است.
• ایندرَه (اِندَر): این دیو، دشمن اردیبهشت است و آفریدگان را از نیکویی کردن بازمی‌دارد. او ضد نظم و ترتیب است.
• ساوول (سَروَه): این دیو، دشمن شهریور است و نمادی از شهریاری بد و ستمکاری به شمار می‌آید. ساوول به احتمال زیاد همان «رودرَه سَروَه»، خدایی از تبار دَئِوَه‌های هندی است که در ایران، به تجسم شهریاری بد و ظالم درمی‌آید.
• ناهیه (نانگهیثیه): این دیو، دشمن سپندارمذ است و آفریدگان را از قانع بودن بازمی‌دارد و به آن‌ها احساس نارضایتی می‌دهد. ناهیه به احتمال زیاد تجسم «ناستیه» از خدایان هند است.
• تَیریز (تئیری): این دیو، دشمن خرداد است و گیاهان و دام‌ها را به زهر می‌آمیزد.
• زَیریز (زئیری): این دیو گرسنگی و تباهی، دشمن امرداد است و زهر می‌سازد.

ایرانیان در گذشته برای برگزاری جشن امردادگان و بزرگداشت فرشته امرداد به باغ‌ها، بوستان‌ها و مزارع خرم و سرسبز و همچنین چشمه‌سارها می‌رفتند و و پس از نیایش به درگاه اهورامزدا در هوای صاف و در دامن طبیعت به جشن و سرور می‌پرداختند؛ جشنی که کماکان در میان زرتشتیان به مناسبت پاسداری از گیاهان سبز با سرود و نیایش و سخنرانی درباره شناخت و نزدیک شدن به خداوند برگزار می‌شود.

برخی افراد معتقد هستند که ریشه جشن‌های دوازده گانه، زرتشتی بوده است؛ اما عده‌ای نیز بر این باور هستند که نمی‌توان جشن امردادگان را جشنی زرتشتی دانست؛ زیرا این جشن به باورهای اسطوره‌ای مردمان فلات ایران و به پیش از زرتشت می‌رسد و یک جشن ایرانی است.

هر یک از فروزه‌های دوازده‌‌گانه اهورامزدا که جشن‌های هم‌نامی روز و ماه برای گرامیداشت آن‌ها برگزار می‌شود، نمادها، آیین و گل ویژه‌ای دارند و گل ویژه امُرداد، گل زیبای زنبق زرد است. نماد اَمُرداد، گیاه است و همیشه بر سفره‌ آیینی این جشن، یک ظرف آب و گیاه مورد (همیشه سبز) گذاشته می‌شود.

جشن امردادگان، هر سال در تاریخ هفتم امرداد در گاهشمار زرتشتی یا سوم امرداد در تقویم شمسی برگزار می‌شود. همان طور که پیش‌تر اشاره شد، در دوره باستان سال به ۱۲ ماه و هر ماه به ۳۰ روز تقسیم می‌شد؛ اما امروز ۶ ماه اول سال به ۳۱ روز و پنج ماه بعدی به ۳۰ روز و ماه آخر سال به ۲۹ روز و اگر سال کبیسه باشد، به ۳۰ روز تقسیم می‌شود. به همین دلیل، جشن امردادگان، نسبت به گاهشمار باستانی، چهار روز جلوتر و در تاریخ سوم مرداد است.

از دید زبانشناسی تاریخی، واژه‌ اَمرداد، از «اَ + مَر + تات» (ameretat) تشکیل شده است. ریشه‌ واژه «مَر» در «اَمرداد» به‌معنای «مردن» و پسوند «تات» به‌معنای «کاملی، رسایی و سالمی» است. معنی کلمه امرداد با پیشوند نفی «اَ»، تبدیل به جاودانگی، دوام جاودان و نامیرایی می‌شود؛ بنابراین تلفظ این کلمه به‌شکل «مُرداد»، به‌معنای مردن است.

در مورد جشن امردادگان در زرتشت‌نامه چنین سروده شده‌ است:

چو گفتار خردادش آمد به سر / همان گاه امرداد شد پیش‌تر سخن گفت درباره رستنی / که زرتشت گوید ابا هر تنی نباید به بیداد کردن تباه / به بیهوده برکندن از جایگاه کزو راحت مردم و چار پاست / تبه کردن او، نه راه خداست

اگر اطلاعاتی درباره جشن امردادگان دارید یا در این جشن باستانی ایرانی شرکت کرده‌اید، تجربه و نظر خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: کجارو، تصویرگر: محمدحسن یوسفان