عمارت بادگیر کاخ گلستان؛ محل تاج‌ گذاری مظفرالدین شاه

این مقاله با استفاده از محتوای آزاده یوسف نژاد منتشر شده در تاریخ ۶ اسفند ۱۳۹۷ و علیرضا کیخا منتشر شده در تاریخ ۱۹ مرداد ۱۳۹۵ تهیه و تدوین شده است.

عمارت بادگیر یکی از بناهای تاریخی کاخ گلستان و از جاهای دیدنی تهران است که در زمان فتحعلی شاه در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه تصرفات عمده‌ای در آن انجام گرفت و به‌شکل امروزی درآمد. این عمارت نمونه‌ای منحصربه‌فرد از معماری و تزیینات در میان کاخ‌های تاریخی تهران به شمار می‌رود و محلی عالی برای عکاسی و ثبت تصاویر چشم‌نواز است.

• آدرس: استان تهران، شهر تهران، منطقه ۱۲، خیابان ۱۵ خرداد، میدان ارگ (نمایش روی نقشه)

عمارت بادگیر در ضلع جنوبی کاخ گلستان در تهران، خیابان پانزده خرداد، میدان ارگ قرار دارد.

• مترو: مترو بهترین راه دسترسی به کاخ گلستان است. برای رسیدن به این مجموعه باید در ایستگاه پانزده خرداد در خط یک مترو از قطار پیاده شوید و پس از خروج از ایستگاه در خیابان پانزده خرداد به‌سمت شرق بروید تا به خیابان داور برسید. ورودی کاخ گلستان در این خیابان قرار دارد و از ایستگاه مترو تا این ورودی تنها پنج دقیقه پیاده‌روی لازم است.
• خودروی شخصی: خیابان‌های منتهی به کاخ گلستان از جمله باب همایون، صور اسرافیل، داور و سبزه میدان سنگ‌فرش شده‌اند و وسایل نقلیه نمی‌توانند در این محدوده تردد کنند. پس اگر با خودروی شخصی به‌سمت این جاذبه می‌روید، باید خودروی خود را در خیابان‌های اطراف پارک کنید و ادامه مسیر را پیاده بروید. همچنین در نظر داشته باشید که این بخش از شهر در محدوده طرح ترافیک قرار دارد.

کاخ گلستان یکی از جاذبه‌های گردشگری تهران است که هر گردشگر داخلی و خارجی حتما از آن بازدید می‌کند. یکی از بناهای شاخص این کاخ زیبا، عمارت بادگیر نام دارد که به‌خاطر بادگیر بلندش، به این نام خوانده می‌شود.

این عمارت سومین بنا از جهت قدمت در کاخ گلستان است که در ضلع جنوبی آن قرار دارد. عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه تغییرات و بازسازی‌های بسیاری به خود دید. شکل امروزی عمارت بادگیر در نتیجه همین تغییرات عمده در دوره ناصرالدین شاه است. این ساختمان اهمیت بسیاری داشت و معمولا جلسات هیئت وزرا در آن برگزار می‌شد. آخرین بازسازی این عمارت به پاییز ۱۳۸۳ مربوط می‌شود که پس از آن درهایش برای بازدید عموم باز شد. عمارت بادگیر با وجود کوچک‌بودن نسبت به سایر ساختمان‌های مجموعه گلستان، طرفداران زیادی دارد و تصاویر زیادی از تزیینات آن ثبت شده است.

عکاس: علیرضا کیخا

با توجه به مدارک و اسناد موجود، احداث عمارت بادگیر در دو دوره صورت گرفته است: دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار. یحیی ذکاء در کتاب تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، این بنا را متعلق به دوره فتحعلی شاه می‌داند و بیشتر پژوهشگران نیز در این زمینه از او اقتباس کرده‌اند. تزیینات داخلی عمارت بادگیر کاملا منطبق با سایر ساختمان‌های دوره فتحعلی شاه است و از همین رو، قدمت آن را متعلق به این دوره می‌دانند. با وجودی که این عمارت در دوره ناصری و پهلوی دوم تغییرات فراوانی به خود دیده، اما خوشبختانه اصالت تزیینات دستخوش تغییر نشده است. چگونگی بعضی از این تغییرات را می‌توان با مقایسه تابلوهای آبرنگ محمود خان ملک‌الشعرا در سال‌های ۱۲۷۸ و ۱۲۸۱ هجری قمری و عکس‌هایی مشاهده کرد که بعد‌ها از آن گرفته شد.

علاوه بر این، صدیقه گلشن در مقاله «گلستان باغ گلستان- ارگ تاریخی تهران» احداث عمارت بادگیر را به دوره ناصرالدین شاه و سال ۱۲۷۰ هجری قمری نسبت می‌دهد. این نظریه نیز به‌واسطه تغییرات بنا در این دوره تا حدی درست است و برخی آن را قبول دارند. در واقع، در دوره ناصرالدین شاه بنای عمارت بادگیر به دست معمار حاج علی خان حاجب‌الدوله مورد بازسازی قرار گرفت.

جالب اینکه در هیچ یک از اسناد دوره فتحعلی شاه و نوشته‌های دوره ناصری اشاره‌ای به چگونگی ساخت این عمارت نشده است و برخی معتقدند که عمارت بادگیر جزو بناهای سلطنتی نبوده است و به همین دلیل آثار زیادی از آن در اسناد یافت نمی‌شود. با این حال، در یکی از این نمونه‌ها، دکتر «ژوانس فووریه» (Zhvans Fvvryh)، پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه قاجار، درباره این عمارت نوشته بود:

عمارت بادگیر را به این جهت به این اسم خوانده‌اند که چهار بادگیر در چهار طرف آن به‌شکل برج درست کرده‌اند. سمت چپ آن قوش‌خانه است که حالیه متروک افتاده و سمت راست آن زین خانه است که زین و یراق‌های معر را تا سقف روی هم چیده‌اند. نمای جلوی آن که عریض است و پنجره‌های شیشه‌ای دارد، متوجه باغ گلستان است؛ ولی پلکان مرمری که از آن جا باید به اتاق‌ها راه یافت، در داخل حیاطی است که در آن در طرف راست عمارت قرار دارد. در انتهای همین حیاط کارخانه‌های الماس‌تراشی سلطنتی قرار گرفته‌اند و من در آن جا قطعات ناهموار الماس زردی را که از کاپ می‌آوردند و در همین سفر اخیر در اروپا خریده شده بود، در دست الماس‌تراشان دیدم.

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که عمارت بادگیر در عهد فتحعلی شاه به محمدعلی میرزا دولتشاه، از شاهزادگان دوره قاجار، تعلق داشت و سپس مورد استفاده عباس میرزا، نایب السلطنه، قرار می‌گیرد. این عمارت به ظل‌السلطان علیشاه میرزا، فرزند فتحعلی شاه می‌رسد و او آنجا ساکن می‌شود. در ادامه پسر وی سیف الدوله میرزا این عمارت را به چنگ می‌آورد. پس از چندی به‌دلیل بروز کدورت بین دولت‌های ایران و انگلیس، عمارت از او گرفته می‌شود. در نهایت بنا به تملک ناصرالدین شاه درآمد و علی خان حاجب الدوله، بنا را به‌شکل امروزی درآورد.

عکاس: علیرضا کیخا

عمارت بادگیر علاوه بر بادگیرهای زیبایش، تزیینات خیره‌کننده‌ای نیز دارد. به بخش اصلی این عمارت که وارد شوید، تالاری آینه‌کاری پیش روی شما قرار می‌گیرد که تالار شاه‌نشین نام دارد. این تالار از دو گوشواره (دو اتاق کوچک متصل به شاه‌نشین)، دو هشتی و یک حوض‌خانه تشکیل شده که در حال حاضر به موزه عکس‌خانه تبدیل شده است. تالار شاه‌نشین، ۹ ارسی با شیشه‌های رنگی دارد که شما را به دنیای خیال‌انگیز بازی رنگ و نور می‌برند. این پنجره‌ها که از عناصر معماری ایرانی هستند، به‌سمت بالا باز می‌شوند.

ستون‌ها، دیوارها و سقف شاه‌نشین مزین به نقاشی و زرنگاری‌های چشم‌نوازی هستند که هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کنند. گچ‌بری و منبت‌کاری از دیگر تزیینات این تالار بزرگ به شمار می‌روند که در کنار مرمر، ظاهری کاملا شاهانه به آن بخشیده‌اند. دو ستون گچی مارپیچ در شاه‌نشین وجود دارد که به سبک دوره زندیه نقاشی شده‌اند. ازاره‌های مرمری نیز نقاشی شده‌اند تا این همه زیبایی را تکمیل کنند. در نهایت نیز کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه خودنمایی می‌کند.

اتاق‌های گوشواره از بخش‌های دیگر عمارت بادگیر کاخ گلستان هستند. در زمان برگزاری مهمانی‌های بزرگ که فضای کافی برای پذیرایی در شاه‌نشین وجود نداشت، درهای اتاق‌های گوشواره گشوده می‌شد. کاربری دیگر این اتاق‌ها استقرار نوازندگان در آن بود. بالاخانه به اتاق‌هایی در بام عمارت و در طبقه دوم گفته می‌شود که کاربردهای متفاوتی از جمله انبار داشتند.

بر اساس پلان عمارت، کانال‌هایی از بادگیرها به حوض‌خانه منتهی می‌شوند. کانال‌های بادگیرهای شمالی به‌صورت خطی مستقیم هستند و کانال‌های بادگیرهای جنوبی قوسی منحنی دارند. اگر اتاق‌های گوشواره نبودند، کانال‌های شمالی به زیر پله‌های ورودی بنا می‌رسیدند که در محل پله‌های ورودی حوض‌خانه قرار دارند. بنابراین، اتاق‌های گوشواره به عمارت بادگیر اضافه شدند تا زیبایی آن را دو چندان کنند و در عین حال، مانع از برخورد کانال با محل مزبور شوند. اگر این کار انجام نمی‌شد، بادگیرهای شمالی و جنوبی باید با کانال‌های قوسی به زیرزمین می‌رسیدند یا محل بادگیرها عوض می‌شد.

حوض‌خانه وسیعی در زیر عمارت بادگیر وجود دارد که امروزه به‌عنوان موزه عکس‌خانه به کار می‌رود. این فضای تابستان‌نشین در فصول گرم مورد استفاده ساکنان قرار می‌گرفت و هوایی خنک داشت؛ چراکه بادگیرها به چهار گوشه حوض‌خانه منتهی می‌شدند و هوای خنک را برای آن‌ها به ارمغان می‌آورند. پادشاهان قاجار در ایام تابستان که در تهران حضور داشتند، به‌جای رفتن به ییلاق، به حوض‌خانه می‌رفتند و از هوای خنک آن بهره‌مند می‌شدند.

حوضی مرمری در میان حوض‌خانه وجود دارد که به همین دلیل به آن حوض‌خانه گفته می‌شود. امروزه برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و آسیب به بنا، جریان آب منتهی به حوض را قطع کرده‌اند.

معیر الممالک از رجال قاجار، حوض‌خانه بادگیر در زمان ناصرالدین شاه را این‌گونه توصیف می‌کند:

انواع طیور زیبا... را رها کرده بودند. در یک طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفس‌هایی ساخته و پرندگان بسیار از هر قبیل در آن گرد آورده بودند و گاه هنگام دانه‌دادن به آن‌ها شاه می‌آمد و به تماشا می‌ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز به‌دام‌آوردن آن‌ها می‌راند.

حوض‌خانه عمارت بادگیر در سال ۱۳۷۸ مرمت شد و حالا در این مکان موزه عکس‌خانه برپا است. در اینجا می‌توانید مجموعه‌ای از عکس‌های دوره قاجار را همراه با وسايل عکاسی آن زمان ببینید و سفری کوتاه در تاریخ عکاسی ایران داشته باشید. ناصرالدين شاه علاقه فراوانی به عکاسی داشت و شخصا عکاسی می‌کرد. عکس‌های خود او نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است و عکس‌های دیگری با دست خط او در این مجموعه دیده می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ حمیدرضا سلیمانی)

چهار بادگیر بلند بر فراز عمارت بادگیر وجود دارد که با کاشی‌های معرق آبی و زرد و سیاه تزیین شده‌اند. این سازه هوای بیرون از ساختمان را به درون خود می‌کشد و آن را به داخل خانه هدایت می‌کند. در عمارت بادگیر، هوای حوض‌خانه و تالار و اتاق‌ها با استفاده از بادگیرها خنک می‌شد. گفته می‌شود که برج‌های بادگیر این عمارت تنها بادگیرهای مزین به هنر معرق در ایران هستند. این بادگیرها صرفا با هدف خنک‌کردن داخل ساختمان ساخته نشده‌اند؛ بلکه ارتفاع بلند و تزیینات کاشی‌کاری، اهمیت زیاد آن‌ها در چهره و شکوه ساختمان را نشان می‌دهد.

جالب است بدانید که همین بادگیرها باعث شدند تا تاج‌گذاری مظفرالدین شاه در سال ۱۳۱۳ هجری قمری در این ساختمان برگزار شود؛ چراکه با وجود گرمای شدید هوای شاه‌نشین، عمارت بادگیر بسیار خنک و مطبوع بود.

در اینجا خبرنگار اختصاصی کجارو از عمارت بادگیر کاخ گلستان، فیلمی تهیه کرده است که با مشاهده آن می‌توانید از هر نقطه این کره خاکی بازدیدی جذاب و دیدنی از بخش‌های مختلف عمارت داشته باشید.

بر اساس کتیبه موجود در تالار شاه‌نشین، عمارت بادگیر در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی توسط وزارت راه مرمت شد. در آن زمان اتاق‌های عمارت کارکرد اداری پیدا می‌کنند و نقاشی‌ها به زیر لایه‌ای از گچ می‌روند. سپس ایوانی در قسمت شمالی و جلوی پنجره‌های ارسی اضافه می‌شود تا راه ورود به حوض‌خانه را تغییر دهند.

یکی از مرمت‌های صورت‌گرفته روی عمارت بادگیر به سال ۱۳۵۰ برمی‌گردد که تغییرات زیادی در آن داده شد. مرحوم مهندس پیرنیا و مرحوم مهندس فروغی ناظران عالی این پروژه بودند و مهندس میرعمادی نیز به‌عنوان مهندس طراح و ناظر مقیم فعالیت می‌کرد. این پروژه بین سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ طراحی و اجرا شد و از ۳۰۰ کارگر استفاده شد. یکی از تغییرات به دری چوبی مربوط بود که تزییناتی با گل میخ داشت و پس از تعمیر در جای اصلی خود نصب شد. ستون‌های ایوان عمارت بادگیر در ابتدا چوبی بودند و پوششی از آجر و گچ داشتند. این ستون‌ها به‌علت پوسیدگی جای خود را به ستون‌های مرمری دادند. روی ستون‌های مرمری داخل سالن اصلی نیز مرمت‌های اساسی صورت گرفت.

تیرهای سقف عمارت پوسیده شده بودند که از دو طرف توسط ناودانی‌ها تقويت شدند. ایوان عمارت دارای نرده‌های میله‌ای بود که مشبک‌هایی با طرح مشبک‌های مسجد شیخ لطف الله اصفهان جایگزین آن‌ها شدند. شیروانی در گوشه شمال شرقی عمارت بادگیر وجود داشت که به‌دلیل ناهماهنگی با بقیه بنا، در طی مرمت حذف شد. نمای جنوبی بنا پوشیده از گچ بود که در طی پروژه روی آن کاشی‌کاری صورت گرفت. ۷۰ درصد کاشی‌های کف سالن تخریب شده بودند که با طرح‌های گل و بوته اصفهانی دوباره ساخته شدند. نقاشی‌ اتاق‌های گوشواره که با لایه‌ای از گچ پوشانده شده بود، دوباره از زیر این پوشش درآمد. نمای داخلی زیرزمین یا حوض‌خانه نیز در اصل آجری بود؛ اما در یک دوره آن را با گچ پوشانده بودند که در طول مرمت به حالت اولیه خود بازگشت. کف حوض‌خانه مرمرین شد و کانال‌های بادگیرها نیز دستخوش تغییراتی شدند.

• زمان بازدید از عمارت بادگیر کاخ گلستان در بهار و تابستان از ساعت ۹:۳۰ تا ۱۸:۳۰ (فروش بلیط در ۶ ماه اول سال تا ساعت ۱۷:۳۰) و در پاییز و زمستان از ساعت ۹ تا ۱۷ (فروش بلیط در ۶ ماه دوم سال تا ساعت ۱۶) است.
• مبلغ ورودی کاخ گلستان در سال ۱۴۰۱ برابر با ۵۰۰۰ تومان است و برای بازدید از عمارت بادگیر باید ۴۰۰۰ تومان بپردازید.
• کاخ گلستان در این ایام رحلت امام خمینی (ره) (۱۴ خرداد)، شهادت حضرت علی (ع) (۲۱ رمضان)، تاسوعا و عاشورا، اربعین، رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) (۲۸ صفر)، شهادت امام جعفر صادق (ع) (۲۵ شوال) و روز طبیعت (۱۳ فروردین) تعطیل است.
• در کاخ گلستان جاذبه‌های متعددی همچون عمارت تخت مرمر، خلوت کریم خانی، موزه نگارخانه، کاخ اختصاصی (تالارهای سلام، آینه، عاج، ظروف و برلیان)، عمارت شمس العماره، موزه عکس‌خانه و... وجود دارد که بازدید از هریک مستلزم خرید بلیط جداگانه است.
• عکاسی در عمارت بادگیر بدون استفاده از فلاش و سه پايه مجاز است.
• از ریختن زباله در فضای داخلی موزه و فضای سبز مجموعه خودداری کنید.
• خوراکی خود را به فضای داخلی عمارت نبرید.