کیسه دوزی؛ آیینی دیرین در شب ۲۷ ماه رمضان

نرگس صالح نژاد چهار شنبه، ۳۰ فروردین ۱۴۰۲ ساعت ۱۲:۰۴

کیسه دوزی؛ آیینی دیرین در شب ۲۷ ماه رمضان

کیسه‌دوزی یکی از آیین‌های سنتی ایران است که هم‌زمان با شب ۲۷ ماه مبارک رمضان در برخی استان‌ها برگزار می‌شود.

_{نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۵/۴/۱۱ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۲/۰۱/۲۸ به‌روزرسانی شده است.}

آداب، ‌رسوم و عقایدی مردم هر منطقه از کشور، ریشه در عقاید دینی و ملی آنان دارد که بخشی از فرهنگ بومی یک منطقه را شامل می‌شود. آداب و رسوم ماه مبارک رمضان نیز یکی از مباحث فرهنگی است که ریشه در اعتقادات دینی مردم دارد و گاهی خاص یک منطقه است. کیسه‌دوزی یکی از آدابی است که در ماه رمضان دربرخی مناطق ایران انجام می‌شود. آیین کیسه‌دوزی در برخی استان‌های کشور عزیزمان هم‌زمان با شب ۲۷ ماه مبارک رمضان با وجود قدیمی بودن آن همچنان با جدیت برگزار می‌شود. در ادامه به برخی از استان‌ها می‌پردازیم که این آیین را برگزار می‌کند.

آیین کیسه‌دوزی در دامغان

_{عکس‌ از وب‌سایت قدس آنلاین}

بیست‌وهفتمین روز از ماه مبارک رمضان مصادف با کشته شدن قاتل ملعون حضرت علی (ع) و در باوری دیگر، از لیالی قدر است و زنان شاهرودی در اين روز اين کيسه را معروف به کیسه «لعن ابن ملجم» یا «کيسه مراد» می‌دوزند.

بانوان دامغانی بر اساس سنتی ۵۰۰ ساله، برای برآورده شدن حاجات، آیین کیسه‌دوزی را در مسجد قدیمی تاریخانه برگزار می‌کنند. در این مراسم، بانوان کیسه‌های کوچک رنگی می‌دوزند و درون آن را تعدادی سکه یا برنج قرار می‌دهند و این کیسه را تا بیست‌وهفتم ماه مبارک رمضان سال آینده نزد خود نگه می‌دارند. زنان دامغانی پس از انداختن پول به داخل کيسه، تا سال بعد پول را خرج نمی‌کنند و پس از برگزاری مراسم جديد، از پول داخل کيسه استفاده می‌کنند. بانوانی که حاجت سال پیش آن‌ها برآورده شده است، سال بعد هنگام کیسه‌دوزی، به شکرانه مستجاب شدن دعایشان نان و شیرینی بین سایر بانوان تقسیم می‌کنند تا هنگام افطار استفاده کنند یا مقداری پارچه و نخ و سوزن برای دوخت کیسه به مسجد می‌آورند و آن را بین سایر نمازگزاران تقسیم می‌کنند.

برخی زنان مبلغی پول به نیت تشرف به سفرهای مذهبی در این کیسه می‌گذارند و در طول سال از همین مبلغ برای سفر به اماکن مذهبی و زیارت امامان و معصومین (ع) هزینه می‌کنند. چنانچه فردی بنا به دلایلی در مسجد حاضر نشود، دوخت این کیسه را به دیگر نمازگزاران سفارش می‌دهد. زنان دامغانی باور دارند دوخت کيسه، حاجات معنوی آن‌ها را برآورده و پول داخل آن نيز تا سال بعد از بی‌پولی و بروز مشکلات مالی‌ آن‌ها جلوگيری می‌کند.

کیسه دوزی و لباس مراد در یزد

_{عکس‌ از وب‌سایت وبلایت}

مراسم کیسه دوزی و پیراهن مراد در شهر یزد نیز تقریبا همانند دامغان برگزار می‌شود. در این رسم باستانی که ریشه در آیین نیکان و گذشتگان دارد، در شب ۲۷ ماه رمضان در میان نماز ظهر و عصر پارچه‌ای را به نیت شفا برای بیمار تهیه می‌کنند و آن پارچه را برش می‌دهند تا کار دوخت روی آن انجام شود.

دوختن پیراهن در این رسم که بیشتر توسط زنان انجام می‌شود، گاهی در همان مسجد به انجام می‌رسد و گاهی نیز به بعد از نماز موکول می‌شود و در منزل اقدام به دوخت آن می‌کنند. افرادی که نذر داشتند یا کسانی که مریض داشتند، نذر می‌کردند این کار را انجام دهند و به همین منظور، پولی را از هفت نفر از سادات یا از هفت نفر زن به نام فاطمه برای تهیه پارچه می‌گرفتند و بعد از تهیه پارچه، بین نماز ظهر و عصر آن را برش می‌دادند.

اهالی یزد اعتقاد داشتند که نباید از قیچی استفاده کنند و از چاقو یا تیغ استفاده می‌شد و با نخی هم رنگ پارچه کیسه‌ای می‌دوختند و بین دو نماز از میان کیسه، نخ سبزی را عبور می‌دادند و انتهای نخ را به چند نخ گره می‌زدند و نخ را از سکه سوراخ‌داری که فردی حاجت‌دار داده بود، به سر کیسه می‌بستند. پس از دوخت کیسه، آن را به فرد سفارش‌دهنده می‌دادند که باید تا زمان برآورده شدن حاجتش ان را نگهداری کند و پس از برآورده شدن حاجت، سر کیسه را باز کند و سکه سوراخ‌دار را بیرون آورد و زیر لباس بدوزد، به‌طوری که دیده نشود و همیشه همراه خود داشته باشد. این رسم بیشتر در مسجد امیر چخماق یزد که سنگی را با نام مراد در خود دارد انجام می‌شود، اما در سایر مساجد نیز مرسوم است.

کیسه ابن ملجم در آذربایجان

_{عکس‌ از وب‌سایت قدس آنلاین}

در آذربایجان شرقی سنت کیسه‌دوزی با گذشت قرون همچنان پابرجا است و با جدیت اجرا می‌شود. هنوز در برخی مناطق این استان رسم کیسه‌‌دوزی در ۲۷ ماه رمضان مشاهده می‌شود. روز ۲۷ ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است؛ در این روز زنان برخی مناطق کیسه‌ای می‌دوزند که به کیسه «لعن ابن ملجم» یا «کیسه مراد» معروف است. در شب بیست و هفتم ماه رمضان با هر سوزنی که به این کیسه می‌زنند، یک بار به ابن ملجم لعنت می‌فرستند.

این مراسم در مسجد انجام می‌گرفت و هم‌ اکنون نیز در برخی از مناطق روستایی به‌عنوان یک رسم باقی مانده است. دوختن کیسه‌های پول برای بزرگ‌ترهای خانواده بود که با ترتیب و آیین خاصی انجام می‌شد. در آخرین جمعه ماه رمضان، هر یک از زنان و دختران یک تکه پارچه نو و پاک را با خود به مسجد می‌بردند و روحانی مسجد در حالی که دعای مخصوصی را می‌خواند، زنان و دختران باید قبل از پایان دعا کیسه را دوخته و حاضر می‌کردند. در این کیسه که به اعتقاد مردم منطقه مایه برکت بود یک سکه قرار می‌دادند که قبلا آن سکه توسط افراد مومن متبرک می‌‌شد و در اصطلاح محلی به آن «کیسه دیبی» (ته‌کیسه) می‌گفتند.

در برخی از روستاهای آذربایجان شرقی از جمله حومه شبستر، مراغه، تسوج و اهر مراسم «کیسه دوزی» در روزهای خاص این ماه متداول است. زنان و دختران گرد هم می‌آیند و هر خانواده برای خود کیسه‌ای می‌دوزد؛ سپس مقداری پول در این کیسه ها می‌گذارند و بر آن دعا خوانده فوت می‌کنند و آن را تا سال دیگر در صندوقچه خود نگاه می‌دارند. این کیسه را «برکت کیسه‌سی» یا کیسه برکت نامیده و اعتقاد دارند بدین صورت هرگز دچار فقر و بی‌پولی نخواهند شد.

در برخی دیگر از روستاها، جمعه آخر ماه رمضان زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند هنگام عصر به مسجد رفته و دو رکعت نماز حاجت به جا می‌آورند؛ سپس از مسجد خارج شده و به منزل هفت زن که اسم آن‌ها فاطمه است رفته و از هرکدام یک تکه پارچه می‌گیرند. آن‌ها از پارچه‌های یاد شده پیراهنی بچه‌گانه به نام پیراهن فاطمه دوخته و نزد خود نگاه می‌دارند و عقیده دارند تا ماه رمضان سال آینده حتما بچه‌دار خواهند شد.

کیسه مراد در کرمان

_{عکس‌ از وب‌سایت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان}

کرمانی‌ها و بيشتر خانم‌ها در روز ۲۷ رمضان بين نماز ظهر و عصر، کيسه‌ای از پارچه سفيد می‌دوزند و داخل آن پول می‌گذارند و در آن را می‌دوزند و برای برکت روزی و پولشان، آن را داخل خانه نگهداری می‌کنند. در همين روز اگر کسی قرار است پارچه‌ای براي خياطی آماده کند، آن را در مسجد برش می‌زند و مرسوم است که هفت نفر خانم که نامشان فاطمه باشد، بايد اين چادر را برای آن دختر کوک بزنند تا بختش گشوده شود.

کیسه مراد در دماوند

در کيان دماوند هر کس حاجتی داشته باشد، روز بيست‌وهفتم ماه رمضان کيسه مراد می‌دوزد. برای دوختن کيسه مراد، شخص حاجتمند از مادر خود و در صورتی که مادرش از دنيا رفته باشد از يکی از زنان بستگانش مثل خاله و عمه‌اش درخواست می‌کند کيسه مراد برايش بدوزد. آن زن روز بيست و هفتم يک‌چارک پارچه‌ که از جنس ابريشم نباشد با سوزنی که قبلا با آن کار نکرده‌اند به مسجد می‌برد و بين دو نماز ظهر و عصر کيسه مراد را مي‌دوزد. برای بريدن پارچه نبايد از قيچی استفاده کنند و با وسيله ديگری مثل چاقو يا تيغ پارچه را می‌برند. معتقدند اگر با قيچی پارچه کيسه را ببرند به حاجتشان نمی‌رسند. نخي هم که با آن‌ها پارچه را می‌دوزند بايد همرنگ پارچه باشد. کيسه را بايد آن‌قدر تند بدوزند تا در فاصله دو نماز که دعا خوانده می‌شود، دوخته شود. از ميان کيسه نخ سبزرنگی عبور می‌دهند و انتهای نخ را به چند تکه نخ ديگر گره می‌زنند که « گل ماله» می‌گويند. بعد نخ را از سکه سوراخ‌داريیکه فرد حاجتمند به آن زن داده است می‌گذرانند و سر کيسه را هم با همان نخ می‌بندد و به اين ترتيب کيسه مراد حاضر می‌شود.

کيسه را همراه با سکه به کسی‌ که سفارش داده است می‌دهند. آن شخص کيسه را نزد خود نگاه می‌دارد و تا زمانی‌ که حاجتش برآورده نشده است سر کيسه را باز می‌کند. بعد از برآورده شدن حاجت سر کيسه را باز می‌کند و سکه سوراخ دار را از کيسه بيرون می‌آورد و در زير لباس خود می‌دوزد، به‌طوری که ديده نشود و هميشه به همراهش باشد. مردم منطقه معتقدند چنانچه سکه گم شود شخص دوباره حاجتمند می‌شود و به آرزويش نمی‌رسد. در روايت ديگری آمده است که نخ سبزی را که از ميان کيسه می‌گذرانند، نخی است که از روز اول ماه رمضان تا روز بيست و هفتم همراه خود به مسجد می‌برند و هر روز بين دو نماز چهل صلوات می‌فرستند و چهل گره به نخ می‌زنند. روز عيد فطر هم در کيسه را باز می‌کنند و نخ ۴۰ گره را از کيسه درمی‌آورند و به‌جای آن يک سکه داخل کيسه می‌اندازند. آنگاه کيسه را به فاطمه نامی‌ (اگر از سادات باشد بهتر است) هديه می‌کنند و می‌گويند: