بهرام چوبین کیست؟

زهرا آذرنیوش سه شنبه، ۲۲ آذر ۱۴۰۱ ساعت ۱۰:۰۲

بهرام چوبین، نجیب‌زاده‌ای دلیر از خاندان مهران، در سال ۵۹۰ میلادی بر ساسانیان شورید و خود را شاه ایران خواند.

بهرام چوبین از نجیب‌زادگان عهد ساسانی، از دوره انوشیروان تا عهد پادشاهی هرمزد ساسانی، سپهبد ارمنستان و آذربایجان بود. او پیشینه خود را به خاندان مهران، یکی از هفت خاندان دوره اشکانیان نسبت می‌داد؛ اعقاب خود را برتر از شاهان ساسانی می‌دانست و عقیده داشت شایستگی او برای تکیه زدن به اریکه سلطنت از ساسانیان بیشتر است. خاندان بهرام چوبین در دوره ساسانی به‌عنوان محافظان شخصی شاه و فرماندهان ارتش در خدمت شاهان ساسانی بودند.

بهرام چوبین که بود؟

_{منبع عکس: wisgoon.com}

خسرو انوشیروان ساسانی در دوره ۵۰ ساله حکومت خود (۵۷۹-۵۳۱ میلادی)، کشور را به چهاربخش تقسیم کرد و برای اداره هر بخش یک سپهبد برگزید؛ بهرام چوبین به‌عنوان سپهبد شمال ایران انتخاب شد. او نه‌تنها مقام سپهبدی خود را در دوره جانشین انوشیروان، هرمزد چهارم (۵۹۰-۵۷۹ میلادی)، حفظ کرد؛ بلکه به‌عنوان فرمانده سپاهیان ایران در جنگ با ترکان نیز انتخاب شد و در جنگ با خاقان ترک به پیروزی بزرگی دست یافت.

بهرام چوبین به‌علت کاربرد شگردهای نظامی در جنگ با ترکان به یکی از بهترین جنگجویان تاریخ ایران تبدیل شد. او در سال ۵۹۰ میلادی، ارتش ایران را با خود همراه کرد و با اندیشه شایستگی سلطنت بر ایران، دست به شورش علیه هرمزد چهارم زد. شورش بهرام چوبین به‌علت اینکه بیرون از خاندان شاهی ساسانی رخ داد و به پیروزی رسید، در تاریخ ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. جایگاه بهرام چوبین بین ایرانیان به حدی است که در دوره‌های بعد، سامانیان برای مشروعیت‌بخشی به حکومت، نسب خود را به وی می‌رساندند.

بهرام چوبین سپهبد شمال ایران و سردار سپاه ساسانی در اولین جنگ با ترکان بود

خاندان‌های بزرگ ایرانی در حمایت از بهرام چوبین و رساندن او به پادشاهی نقش پررنگی داشتند. خسرو اول انوشیروان با سیاست خود، مقام خاندان‌های کهن اشکانی را در طی اصلاحات خود تنزل داد؛ اما تلاش می‌کرد آن‌ها را از خود راضی نگه دارد؛ اما هرمزد چهارم، جانشین خسرو انوشیروان که از سیاست و تدبیر پدر بهره‌مند نبود، توانایی حفظ این توازن را نداشت و رفتاری توهین‌آمیز را با نجبا در پیش گرفت. او این خاندان‌ها را که در سیاست و اقتصاد جامعه ساسانی ریشه داشتند، به‌یک‌باره از قدرت کنار زد، رفتار نامناسب هرمزد، سبب حمایت نجبا از شورش بهرام چوبین شد.

زندگی‌نامه بهرام چوبین

_{منبع عکس: akharinkhabar.ir}

بهرام چوبین، پسر وهرام گشنسب، از خاندان مهران (یکی از هفت خاندان معروف دوره اشکانی) و اهل ری بود. از سال تولد و اوایل زندگی او اطلاعات دقیقی در دست نیست. طبق اطلاعات منابع تاریخی بهرام که از ابتدا به کار نظامی‌گری مشغول بود، به‌تدریج عنوان جنگاوری دلیر را به خود اختصاص داد و با نبوغی که در نظامی‌گری از خود نشان داد به مقام سپهبدی شمال ایران دست یافت.

سرگذشت بهرام چوبین در روایات و متون مختلف با افسانه و حماسه درآمیخته است. چوبین، چوبینه، شوبین و شوبینه لقب‌هایی است که برای بهرام آورده‌اند. درباره علت نامیدن او به این لقب، اتفاق‌نظری وجود ندارد، برخی محققان عقیده دارند چون از جسمی نحیف و قدی بلند برخوردار بود به بهرام چوبین لقب گرفت. بعضی دیگر او را بهرام زوبین یا ژوبین نامیده‌ و زوبین را به‌معنای صاحب نیزه دانسته‌اند. عده‌ای نیز ریشه واژه چوبین یا شوبین را در واژه «شواتیر»، لقب آرش می‌دانند و از این طریق او را به خاندان آرش کمانگیر منسوب می‌کنند.

بهرام چوبین علیه سیاست‌های هرمزد چهارم شورید و یک سال بر ایران حاکم شد

بهرام چوبین در دوره خسرو انوشیروان به مقام اسپهبدی شمال ایران دست یافت؛ انوشیروان ساسانی ایران را به چهار قلمروی شمال، جنوب، شرق و غرب تقسیم کرد و هریک از آن‌ها را به یک سپهبد سپرد. بعد از روی کار آمدن هرمز چهارم در سال ۵۹۰ میلادی، بهرام چوبین با حفظ مقام سپهبدی، به فرماندهی کل ارتش برای جنگ با ترکان منصوب شد و راهی نبرد با خاقانات ترک آسیای میانه شد. او علاوه بر فرماندهی ارتش، اختیار خزانه‌داری، دیوان سپاه و انبارهای نظامی را نیز داشت. بهرام با استفاده از موقعیت خود، همچنین با تدبیری که به کار گرفت بر خاقان ترک و پسر او پیروز شد.

هرمزد چهارم بعد از سرکوب ترکان، از بهرام چوبین خواست به جنگ با روم برود، بهرام از این فرمان سر باز زد؛ اما هرمزد او را مجبور به جنگ با روم کرد. بهرام در جنگ با روم شکست خورد و هرمز به‌طرزی موهن او را از فرماندهی کل سپاه ایران عزل کرد. توهین به بهرام یکی از علت‌های شورش وی شد که در ادامه به آن اشاره می‌شود.

هرمزد چهارم پادشاهی سیاست‌مدار نبود و بر اطرافیان خود، به‌ویژه خاندان‌های بازمانده از دوره اشکانی سخت‌گیری بسیار می‌کرد و امتیازاتی را که سال‌ها داشتند، از آن‌ها گرفت. به این ترتیب نجبا، خاندان‌های قدیمی و سپاهیان با شورش بهرام علیه شاه ساسانی همراه شدند و بهرام چوبین پیروز شد.

جنگ‌ها و فتوحات بهرام چوبین

_{منبع عکس: hezaroyek.shab}

جنگ بهرام چوبین با ترکان

بهرام چوبین در اولین جنگ مشهور خود به دستور هرمزد، شاه ساسانی، فرماندهی سپاه ایران در جنگ با خاقانات ترک‌ را در سال ۵۹۰ میلادی به عهده گرفت. قلمرو ترکان غربی در آسیای میانه قرار داشت؛ اما آن‌ها در دوره پادشاهی هرمزد ساسانی پیشروی کرده و به مرزهای ایران در شرق رسیدند. در آن زمان باغا خان، خاقان ترک که در شاهنامه به ساوه‌شاه (یا شابه شاه) معروف است، به مرزهای ایران حمله کرد و سپاهیان او موفق شدند مرزداران ایران را مغلوب و تا هرات پیشروی کنند. هرمزد وقتی خبر حمله ترکان را شنید با مشورت بزرگان دربار، بهرام چوبین، سپهبد آذربایجان و ارمنستان را به‌عنوان فرمانده کل سپاه ساسانی برای نبرد با ساوه شاه فراخواند.

بهرام چوبین با نیروهای خود به‌سمت پایتخت حرکت کرد و به حضور هرمزد رفت. او در این جنگ که به جنگ اول ایران و ترکان معروف است، در راس سپاهی قدرتمند متشکل از ۱۲,۰۰۰ نفر از افراد ۴۰ ساله، به نبرد با خاقان ترک، به دشت مرو در خراسان رفت و در جنگی نابرابر که سپاهیان دشمن در آن چندین برابر ایرانیان بودند، دلاوری‌های بسیاری از خود نشان داد تا سرانجام به‌همراه نیروهای نظامی خود بر خاقان ترک پیروز شد.

بهرام چوبین که از نبوغ جنگی شگفت‌آوری برخوردار بود با نیروهای خود از آذربایجان به تیسفون، پایتخت حکومت ساسانیان رفت. او پنهانی و بدون اطلاع دشمن راهی اهواز شد، سپس مسیر کویری را از راه یزد در پیش گرفت و پیش از نیروهای خاقان به محل جنگ در بلخ رسید. نیروهای خاقان ترک که در مرزهای خراسان اردو زده بودند و آمادگی جنگ با سپاه نیرومند ساسانیان را نداشتند، تنها چهار روز پیش از رسیدن بهرام چوبین به بلخ، از قصد او مطلع شدند و بعد از بهرام به بلخ رسیدند.

بهرام به‌محض رسیدن سپاه دشمن دستور جنگ داد. او در این جنگ برای اولین بار از سلاحی جدید که نوعی آتش‌بار نفتی بود استفاده کرد و دستور داد پیکان‌های شعله‌ور را به‌سمت سپاه دشمن پرتاب کنند، آرایش جنگی سپاه خاقان را که هنوز آماده جنگ نبودند، با این شیوه به هم ریخت و اختیار رویارویی را از آن‌ها سلب کرد. سپس با ۲,۰۰۰ نفر از سواران خود به جایگاه شابه شاه حمله کرد، خاقان از مقابل سپاه بهرام گریخت و در حین فرار توسط ایرانیان کشته شد و سر او را برای شاه ایران فرستادند.

«پرموده» پسر «شابه شاه» در جنگ دستگیر شد و با فتح قلمرو ترکان، آن‌ها خراج‌گزار ایران شدند، ارتش بهرام نیز با غنایم بسیار به ایران بازگشت. به گفته مورخان این جنگ تنها یک روز طول کشید و با تدبیر جنگی بهرام به پیروزی ایرانیان ختم شد.

جنگ با روم

به گفته کریستن‌سن در کتاب تاریخ ایران در زمان ساسانیان، با پیروزی بهرام چوبین در جنگ با ترکان، هرمزد چهارم که از شهرت بهرام هراس داشت و گمان می‌کرد او همه غنایم جنگ با ترکان را به شاه نداده است، او را به جنگ با روم ترغیب کرد. بهرام که آماده جنگ تازه‌ای نبود، به‌سمت روم حرکت کرد؛ اما در نبرد با رومی‌ها شکست خورد.

شورش بهرام چوبین

هرمزد از شکست بهرام در مقابل رومیان خشمگین شد و نامه‌ای توهین‌آمیز به بهرام نوشت و آن را به‌همراه لباس زنانه و دوک‌دان برای او فرستاد تا بهرام را تحقیر کند. بهرام چوبین از توهین هرمزد خشمگین شد؛ اما حیله‌ای به کار بست تا توهین او را تلافی کند. او لباس را پوشید، دوکدان را پیش خود گذاشت و سربازانش را به سوی خود فراخواند و ماجرا را به آن‌ها گفت. سپاهیان با مشاهده بهرام در این هیئت، از هرمزد بیزار شدند و اعلام کردند که او شاه ایران نیست. بهرام با حمایت سپاه خود در ری، به نام خسروپرویز، پسر و جانشین هرمز سکه زد و پدر را به پسر بدگمان کرد.

خسروپرویز که چنین دید، هرمزد را کور کرد و او را به زندان انداخت تا پادشاهی را به دست گیرد؛ سپس سپاهی را آماده رزم با بهرام چوبین کرد؛ اما بهرام چوبین با سپاهش مقابل او ایستاد. لشکریان ساسانی جانب بهرام چوبین را گرفتند و با نیروهای نظامی خسروپرویز که تعدادشان کم بود رودررو شدند. در جنگی که رخ داد، خسروپرویز شکست خورد و بعد از فرار، به قیصر روم پناه برد. بهرام چوبین که پیروزی بزرگی به دست آورده بود بر تخت سلطنت ساسانیان نشست و مدت یک سال شاه ایران بود.

منابع اسلامی علت شورش بهرام چوبین را عدم ارسال غنایم جنگی توسط او برای هرمزد و رفتار توهین‌آمیزی می‌دانند که هرمزد در برابر بهرام داشت. به گفته برخی مورخان، بهرام بخشی از غنایم جنگی را بین نیروهای خود تقسیم کرده بود؛ به این سبب تقاضای هرمزد، خشم ارتشیان را برانگیخت و به حمایت از بهرام روی آوردند.

بهرام چوبین در شاهنامه

_{منبع عکس: artang.ir}

سرگذشت بهرام چوبین و دلاوری‌های او در جنگ‌ها به‌تدریج وارد قلمرو حماسه‌سرایی شد و قهرمانی‌های او در شاهنامه با پهلوانان بزرگ ایران مقایسه شد. فردوسی در ابیاتی از شاهنامه بهرام را چنین توصیف می‌کند:

یکی کهتری باشدش دوردست/ سواری سرافراز مهترپرست
ببالا دراز و به اندام خشک/ به گرد سرش جعد مویی چومشک
سخن آوری جلد و بینی بزرگ/ سیه چرده و تندگوی و سترگ
جهانجوی چوبینه دارد لقب/ هم از پهلوانانش باشد نسب

فردوسی در شاهنامه از جنگ‌های بهرام چوبین حماسه‌ ساخت و برای به تصویر کشیدن اهمیت دلاوری‌های او، هفت‌خوانی چون هفت خوان رستم برای او طراحی کرد. او شرح حال بهرام چوبین در شاهنامه را به سبک حماسه‌های پهلوانی سرود و شخصیت بهرام را مانند رستم، جهان‌پهلوان شاهنامه به قهرمانی شکست‌ناپذیر تبدیل کرد که در دلاوری و مهارت‌های جنگی تنها از رستم پایین‌تر است.

شخصیت و دلاوری بهرام چوبین در شاهنامه با پهلوانی‌های رستم برابری می‌کند

داستان بهرام چوبین در شاهنامه فردوسی از نقل تاریخی فاصله می‌گیرد، با افسانه می‌آمیزد و نقش سرنوشت در زندگی و عملکرد او جلوه‌ای پررنگ به خود می‌گیرد. برای مثال، قهرمان داستان فردوسی که دلیری شکست‌ناپذیر است در جنگ نهایی با خسروپرویز مغلوب می‌شود و از بین می‌رود؛ اما فردوسی تقدیر را عامل شکست بهرام چوبین معرفی می‌کند؛ همچنین از دید فردوسی، بهرام چوبین هنگام شورش بر ضد شاه، گناهکار نیست؛ زیرا تقدیر را بر منش او حکم‌فرما می‌داند. فردوسی در ضمن پرداختن به داستان بهرام چوبین، نامه‌های زیادی را از او نقل می‌کند.

بهرام چوبین و خسروپرویز

_{منبع عکس: fa.wikipedia.org touristgah.com}

بهرام چوبین در طول زندگی خود دوبار با خسروپرویز رودررو ‌شد که بار اول پیش از پادشاهی بهرام و بار دوم بعد از پادشاهی بهرام چوبین بود. بار اول هنگام شورش بهرام، در جنگی که بین آن دو رخ داد، بهرام پیروز شد و به‌جای خسروپرویز، بر اریکه قدرت ساسانیان تکیه زد و خسروپرویز از ترس ابتلا به سرنوشت پدر، به روم فرار کرد.

بهرام چوبین مدت یک سال بر تخت پادشاهی ایران تکیه زد، خسروپرویز که حق سلطنت به زور از وی گرفته شده بود، در طی یک سال با کمک ارتش روم سپاهی مجهز فراهم آورد و به ایران حمله کرد تا حق سلطنت خود را بازپس بگیرد. بهرام چوبین در مقابل او ایستادگی کرد؛ اما در رویارویی دوم بهرام چوبین و خسروپرویز، بهرام با وجود دلیری‌های بسیار، در جنگ شکست خورد و با فرار او به ترکستان، خسروپرویز به تخت شاهی ساسانیان بازگشت.

بهرام چوبین چگونه کشته شد؟

بهرام چوبین بعد از رویارویی نهایی با خسروپرویز در کنزک آذربایجان شکست خورد و به شرق ایران گریخت و در بلخ به خاقان ترک پناه برد. خاقان ترک که نامی از او در منابع تاریخی نیامده است، بهرام را با مهربانی پذیرفت و با او عهد بست که وی را حمایت کند. خسروپرویز که ترس حمله دوباره بهرام چوبین، آرامش را از او گرفته بود و لذت پادشاهی را در عدم وجود او می‌دانست، هدایایی برای همسر خاقان ترک فرستاد و او را به قتل بهرام چوبین ترغیب کرد.

بهرام چوبین در پنجم ماه می سال ۵۹۲ میلادی در خراسان شرقی با دستور خاقان ترک در زندان تحقیر و شکنجه شد؛ سپس با ضربه خنجر ترک تباری به نام «قلون» از پای درآمد. به گفته منابع تاریخی، «گردیه» خواهر بهرام چوبین برای نجات او در راس یک سپاه راهی ترکستان شد؛ اما دیر رسید و سپاه او بدون حصول نتیجه به ایران بازگشت.

تنگه بهرام چوبین منطقه‌ای ییلاقی محسوب می‌شد که در دوره ساسانی به‌عنوان شکارگاه و تفرجگاه بهرام شهرت داشت. این تنگه که امروزه جزو جاهای دیدنی استان ایلام است، در دوره ساسانی از اهمیت بسیاری برخوردار بود و علاوه بر شکار، مهم‌ترین پایگاه نظامی بهرام چوبین برای شورش علیه ساسانیان محسوب می‌شد. دیوارهای ساخته شده روی صخره‌های تنگه بهرام، آن را به دژی امن و پناهگاهی مستحکم جهت شورش علیه ساسانیان تبدیل ‌می‌کرد.

_{منبع عکس: touristgah.com}

شورش بهرام چوبین حاصل رفتارهای غیرعقلانی و خشن هرمزد در برابر نجبا و حذف آن‌ها از قدرت، همچنین کینه‌توزی علیه بهرام بود. علاوه بر بی‌تدبیری هرمزد چهارم، اصلاحات انوشیروان در زمینه تقسیم کشور به چهار ایالت و واگذاری هر ایالت به یک سپهبد، سبب افزایش قدرت سپهبدان و نیروهای نظامی آن‌ها شد؛ برای مثال بهرام چوبین هزینه امور نظامی نیروهایش را نه از دربار، بلکه از ایالت‌های تحت نظر خود تامین می‌کرد، همچنین نیروهای نظامی وی نیز تنها فرمانبر او بودند و ارتباطی با شاه نداشتند. اگر شما هم درباره بهرام چوبین و شورش او نظری دارید آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

پرسش‌های متداول

بهرام چوبین که بود؟

سرداری از خاندان مهران و اسپهبد شمال ایران که مدتی بر تخت سلطنت ساسانیان نشست.

چرا به بهرام لقب چوبین دادند؟

نظرات گوناگونی وجود دارد؛ برخی عقیده دارند به‌علت جسم استخوانی و قد بلند او بود؛ همچنین برخی دیگر آن را به نیزه‌داری بهرام و تعلق او به خاندان آرش کمانگیر نسبت می‌دهند.