خواجوی کرمانی کیست؟ | زندگی‌نامه خلاق المعانی به همراه لیست آثار

خواجوی کرمانی از شاعران اواخر قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری قمری، در دوره پایانی حکومت ایلخانان مغول می‌زیست. او در دوره جوانی مسافرت‌های زیادی به شهرهای ایران و کشورهای عربی انجام داد که در این سفرها، به تجربه و دانش بالایی در زمینه فنون ادبی دست یافت. خواجوی کرمانی در سرودن شعر به سبک عراقی به پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای رسید و به القاب مختلفی مشهور شد؛ همچنین آثار متنوعی به نظم و نثر از خود برجای گذاشت.

منبع عکس: ایکنا، عکاس: احمدرضا مداح

خواجوی کرمانی شاعر بزرگ قرن هشتم هجری قمری، از بزرگان صوفیه و عرفای مشهور، همچنین از معتقدان به فلسفه وحدت وجود بود که در شاعری به «خلق المعانی»، «ملک الفضلا» و «نخل‌بند شاعران» شهرت داشت. او علاوه بر شعر و عرفان، در طب و ریاضیات نیز صاحب رای بود. خواجوی کرمانی از شاعران پیش از خود تاثیر گرفت؛ همچنین تاثیر بسیاری نیز بر شاعران معاصر خود گذاشت. او با وارد کردن مضامین عرفانی به شعر، به شیوه سنایی غزنوی و سعدی شعر می‌سرود؛ علاوه بر این، در مثنوی‌ها از فردوسی و نظامی تقلید می‌کرد.

خواجوی کرمانی علاوه بر مفاهیم عرفانی و مذهبی از طنز، هزل، همچنین نقدهای اجتماعی نیز در شعر خود بهره می‌برد. حافظ یکی از شاعرانی است که در مضامین مربوط به مبارزه با زهد و ریا از شعر خواجوی کرمانی تاثیر گرفت.

منبع عکس: cgie.org.ir

کمال‌الدین ابوالعطا محمود بن علی کرمانی، متخلص و ملقب به خواجوی کرمانی، شاعر و عارف بزرگ قرن هفتم در ۲۰ ذیحجه سال ۶۸۹ هجری قمری به دنیا آمد. به گفته دولتشاه سمرقندی، خانواده محمود بن علی از بزرگان کرمان بودند. باستانی پاریزی نیز او (خواجوی کرمانی) را به خاندان خواج که از ماوراءالنهر به کرمان مهاجرت کرده بودند، منتسب می‌دانست.

از زندگی شخصی محمود بن علی کرمانی اطلاعات دقیقی در دست نیست، همچنین تذکره‌نویسان در ذکر احوالات او اطلاعات صحیح و یک‌دستی ارائه نداده‌اند. به گفته منابع، وقتی محمود متولد شد، خانواده‌اش لقب «خواجو» را برای او در نظر گرفتند. خواجو مصغر واژه «خواجه» است و به احتمال زیاد برای حب او به کار رفته است، برخی نیز این واژه را برگرفته از واژه «خواج»، نام خاندان او، می‌دانند.

خواجو دوره کودکی، نوجوانی و جوانی خود را (احتمالا تا ۳۰ سالگی) در زادگاه خود کرمان گذراند؛ سپس سفرهای طولانی خود را آغاز کرد. در این سفرها علاوه بر شهرهای ایران، از شام، حجاز، عراق، بیت‌المقدس و مصر بازدید کرد؛ سپس از راه بنادر خلیج فارس به شیراز بازگشت و در آنجا اقامت گزید. این سفرها برای او هم جنبه کسب دانش داشت و هم سیاحت، همچنین فرصتی بود تا با شعرای دیگر و شعر آن‌ها نیز آشنایی حاصل کند.

به احتمال بسیار خواجوی کرمانی پیش از آغاز سفرهایش، در کرمان ازدواج کرده بود و پسری به نام مجیرالدین علی داشت. شکوه‌های خواجو از دوری فرزند در آثارش نشان می‌دهد که او در سفر دلتنگ فرزند بوده است.

خواجوی کرمانی در یکی از آثار خود با عنوان «مثنوی روضه‌الا‌نوار» از رویایی صحبت می‌کند که در کودکی آن را دید و خواب‌گزاران هنگام تعبیر آن، پیش‌بینی کردند که او روزی پادشاهی سخنور خواهد شد. این پیش‌بینی برای پیدا کردن راه خواجوی کرمانی به او کمک بسیار کرد. او بعد از آموختن ملزومات، تمرکز خود را روی شعر گذاشت و با مطالعه آثار شاعران پیش از خود، به‌ویژه سنایی، خاقانی، نظامی و سعدی، از راه تمرین و تکرار به شعر خود غنا بخشید.

نی خامه‌ام نخل‌بندی کرد/ به نخل سخن سربلندی کرد

مظفر هروی، از شاعران معاصر خواجوی کرمانی، پیشه او را طراحی نقشه‌های قالی ذکر کرد و لقب «نقاشک کرمان» را به او داد. خواجوی کرمانی با امیران آل‌اینجو در فارس روابط خوبی داشت و اشعار بسیاری در مدح آن‌ها می‌سرود. او به سبب اخلاق نیکو، از دوستان فراوانی داشت؛ اما دشمنان او هم کم نبودند؛ «حیدر شیرازی» شاعر معاصر خواجو را دشمن اصلی او قلمداد کرده‌اند.

حیدر در حضور ابواسحاق اینجو، حاکم شیراز، خواجو را به‌علت تردد بین دربار آل‌مظفر و آل‌اینجو متهم به جاسوسی کرد. حیدر همچنین به خواجوی کرمانی اتهام زد که اشعارش را از دیوان سعدی شیرازی ‌سرقت می‌کند؛ در حالی که خواجوی کرمانی در اشعارش از سرقت اشعار و معانی تازه‌ خود توسط شعرای دیگر گلایه کرده است.

خواجوی کرمانی در نیمه‌های قرن هشتم هجری قمری در شیراز درگذشت و در تنگ الله اکبر، نزدیکی رکن‌آباد به خاک سپرده شد.

منبع عکس: cgie.org.ir

خواجوی کرمانی را به‌علت هنرنمایی در شعر، «نخل‌بند شاعران» لقب داده‌اند. او از شاعران معاصر حافظ شیرازی محسوب می‌شد و از لحاظ سن و تجربه شاعری، بر حافظ تقدم داشت. خواجوی کرمانی همچون یک دوست و راهنما بر اندیشه حافظ شیرازی سایه افکند؛ تاثیر شعر خواجو و تقلید از غزل‌های وی در دیوان حافظ، کاملا مشهود و مشخص است.

خواجوی کرمانی را پیشوای غزل چندموضوعی در قرن هشتم می‌دانند. او در غزل سبک سعدی را پیش گرفت و آن را با اندیشه‌های عرفانی درآمیخت و شیوه‌ای نو بنیان نهاد که بعدها حافظ آن را به اوج خود رسانید. سبک غزل خواجوی کرمانی عراقی و آمیزه‌ای از عشق و عرفان است. کاربرد اصطلاحات صوفیانه در اشعار عاشقانه، نقد شیخ و صوفی، وجود ایهام در شعر، وجود تکرار، کاربرد مفاهیم و الفاظ مشترک و تتبع در قافیه و وزن نشانه تاثیر شعر حافظ از اشعار خواجوی کرمانی است.

کاربرد اوزان شعر خواجو در دیگر شعرهای فارسی کم‌سابقه است. خواجوی کرمانی از وزن‌های زیادی در شعر خود استفاده می‌کرد. مولانا تنها شاعری است که در شعر خود، تعداد وزن‌های بیشتری از خواجو دارد. او چندین وزن جدید ابداع کرد که بسیاری از آن‌ها خوش آهنگ هستند؛ اما شاعران معاصر او، وزن‌های ابداعی وی را قبول نداشتند.

آثار خواجوی کرمانی را می‌توان به دو بخش منظوم و منثور تقسیم کرد.

۱. دیوان شعر خواجوی کرمانی

دیوان شعری خواجو دو بخش دارد:

• بخش اول، صنایع‌الکمال: این بخش مجموعه‌ای از غزلیات، قصاید، قطعات، ترکیب و ترجیع‌‌بند‌های خواجوی کرمانی را در بر می‌گیرد. شعرهای این بخش نیز خود به دو قسمت تقسیم می‌شوند؛ یکی غزل‌هایی که در سفر و دیگری غزل‌هایی که در حضر سروده است. این بخش از دیوان خواجوی کرمانی پیش از مرگ او به دستور خواجه تاج‌الدین کمال جمع‌آوری شد.
• بخش دو، بدیع‌الجمال: این بخش شامل قصاید، غزل‌هایی به نام «شوقیات» و رباعیات خواجو است که شوقیات زیباترین بخش آن محسوب می‌شود. بسیاری از شعرا و تذکره‌نویسان بر زیبایی غزلیات او مهر تایید می‌زنند؛ برای مثال، دولتشاه سمرقندی غزل‌های او را «مرغوب» و اوحدی بلیانی، شاعر و تذکره‌نویس قرن ۱۰ و ۱۱، آن‌ها را چون «یاقوت و لالی» توصیف می‌کند. به گفته پژوهشگران ادب پارسی، خواجوی کرمانی این بخش از دیوان خود را با تاثیر از امیرخسرو دهلوی به نگارش درآورد.

۲. خمسه خواجوی کرمانی

منبع عکس: ketabnak.com

خواجوی کرمانی این اثر را به شیوه خمسه نظامی سرود که مثنوی‌های پنج‌گانه وی به شرح زیر است:

• مثنویهمای و همایون: این مثنوی اولین منظومه‌ای است که در بحر متقارب سروده‌ شده است و شاعر سرودن آن را در ۳۰ سالگی آغاز کرده است. اولین منظومه آن که ۴,۴۳۵ بیت دارد، داستانی از عشق همای، فرزند حاکم شام به همایون، دختر فغفور چین است. این مثنوی اولین بار در سال ۱۳۵۰ به کوشش کمال عینی در تهران منتشر شد.
• مثنوی گل و نوروز: منظومه‌ای عاشقانه که در بحر هزج مسدس محذوف سروده شده و موضوع آن عشق نوروز، پسر حاکم خراسان به گل، دختر قیصر روم است. خواجوی کرمانی در این مثنوی که به تقلید از مثنوی خسرو وشیرین سروده شده است، خود را شاگرد نظامی گنجوی معرفی می‌کند.
• مثنوی روضة الانوار: خواجوی کرمانی مثنوی روضه‌لانوار را بر وزن «مخزن‌الاسرار» نظامی و در بحر سریع سروده است. این منظومه که دارای مضامین عرفان و حکمت است،اولین بار به کوشش حسین کوهی کرمانی در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی در تهران منتشر شد.
• مثنوی کمال نامه: این مثنوی جزو منظومه‌های عرفانی محسوب می‌شود که در بحر خفیف و به وزن حدیقه‌الحقیقه سنایی سروده شده است. این منظومه ۷۴۴ باب دارد که باب اول آن حکایت سفر سالک از خاک به عالم نامتناهی است و شباهت بسیار به «سیرالعباد تا المعاد» اثر سنایی غزنوی دارد.
• مثنوی گوهرنامه: منظومه‌ای کوتاه است که خواجوی کرمانی بر وزن «خسرو و شیرین» نظامی و در شرح نسب بهاالدین محمود از اعقاب نظام‌الملک طوسی و وزیر امیرمبارزالدین سرود. اهمیت کتاب به‌علت وجود اطلاعات درباره خاندان نظام‌الملک و نسب آن‌ها است.

مثنوی‌های پنجگانه خواجوی کرمانی توسط سعید نیاز کرمانی سال ۱۳۷۰ در کرمان منتشر شدند.

۳. مفاتیح القلوب و مصابیح الغیوب:

مفاتیح القلوب و مصابیح الغیوب که در ۲۸ باب نوشته شده، گزیده‌ و گلچینی از اشعار خواجوی کرمانی است. اهمیت کتاب در این است که خود شاعر گلچینی از اشعارش را جمع‌آوری کرده و این نوآوری در ادب فارسی تا پیش از آن، بی‌سابقه بوده است.

منبع عکس: cgie.org.ir

آثار منثور خواجوی کرمانی شامل رساله‌هایی است که به نثر مسجع، آراسته و مصنوع نگارش شده و عبارت‌اند از:

• رساله شمس و سحاب: یا رساله «مناظره آفتاب و ابر» که در آن شاعر توصیفاتی دقیق و شاعرانه از مناظره آفتاب و ابر را می‌آورد که با داوری آسمان پایان می‌یابد. این رساله در سال ۷۴۸ هجری قمری تالیف شد.
• رساله نمد و بوریا: این رساله که «فی مناظرة اللبدة و الباری» نیز نامیده می‌شود، دربرگیرنده سفر خیالی خواجوی کرمانی به حجاز است و در سال ۷۴۸ هجری قمری تالیف شد. آغاز رساله به توبه خواجوی کرمانی، دیدار با خادمان آرامگاه و بررسی رفتار صوفیان اختصاص دارد؛ سپس در ادامه داستان، خواجو در یک خانقاه با شیخی دیدار می‌کند و طی ملاقات خود، شنونده مناظره مفصلی بین نمد و بوریای خانقاه می‌شود. گزارش دقیق و دلنشین خواجوی کرمانی در این رساله از سفر خیالی خود به مکه و بیت‌المقدس، برخی محققان را بر آن داشته که سفر او به این دیار را واقعی بدانند.
• رساله شمع و شمشیر: این رساله نیز در سال ۷۴۸ هجری قمری تالیف شد و مناظره‌ای بین شمع و شمشیر است که با داوری عقل و خرد پایان می‌گیرد.

• آدرس: استان فارس، شیراز، ابتدای جاده شیراز به اصفهان، کنار دروازه قرآن، تنگه الله‌اکبر (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: ویکیپدیا

آرامگاه خواجوی کرمانی در شهر شیراز، ابتدای جاده شیراز به اصفهان و در تنگ الله‌اکبر قرار دارد. بالا و پایین بقعه دو ستون بدون سقف ساخته شده است و میانه آن‌ها قبری با سطح منحنی‌شکل دیده می‌شود. روی قبر نوشته‌ای که نشانه‌ای بر وجود خواجوی کرمانی در آن قبر باشد، حک نشده است. تنها چیزی که روی قبر دیده می‌شود، آیه‌ سوره الرحمن با خط ثلث است: «کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام»

شعر خواجوی کرمانی به‌علت هم‌زمانی با عصر حافظ، زیر سایه شعر حافظ قرار گرفت که در غزل به اوج خود رسیده بود. اگر درباره ویژگی‌های شعر خواجوی کرمانی نظری دارید یا از آرامگاه او بازدید کرده‌اید، نظر و تجربه خود را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: گوگل‌مپ؛ عکاس: علی گلستانی