جاهای دیدنی گناباد

جاهای دیدنی گناباد؛‌ از قنات قصبه تا روستای ریاب

گناباد مرکز شهرستان گناباد واقع در جنوب استان خراسان رضوی است. بارها در شاهنامه فردوسی، از گناباد یا جنابد یاد شده و این مکان را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفته شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد است.

از دیگر مواردی که می‌توان اشاره کرد، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک گناباد و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان تا قائن که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده و در سفرنامه خود به آن اشاره کرده ‌است. در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم شده که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده است.

در شهر گناباد آب‌انبارهای عظیمی وجود داشته است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعه شهری تخریب شده است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد) در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانه این آب‌انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب‌انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.

آتشکده گناباد

در آبادی گیسور گناباد آتشکده‌ای وجود دارد که از دوران هخامنشیان بر جای مانده است. در اطراف این آتشکده چند قلعه باستانی به نام‌های قلعه دختر شورآباد، قبر پیران و پشن قرار دارد. این قلعه‌ها به دوران پیش از اسلام تعلق دارند.

مسجد جامع گناباد

_{منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Omid G)}

از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در خراسان مسجد جامع گناباد است که در کوی شرقی (قصبه) این شهر قرار دارد. مسجد جامع با نقشه‌ای دو ایوانی شامل سر در تزئینی، صحن یا میانسرا، ایوان شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستون‌دار است. ایوان اصلی یا ایوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده که با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی است که در پایان عبارت «تسع و ستمائه ۶۰۹ ه.ق» ذکر شده است. کتیبه داخل ایوان نیز حاوی نام بانی خیر و سازنده مسجد است. همچنین در ایوان اصلی مسجد جامع محراب با نقوش هندسی گیاهی و کتیبه‌هایی به خط معلقی مشاهده می‌شود. در ضلع شرقی ایوان شرقی شبستانی است موسوم به قرآن که پوشش سقف آن روی چهار ستون قرار دارد.

دارالشفای دولویی

دارالشفای دولویی از اماکن مذهبی روستای دلویی در شهرستان گناباد استان خراسان رضوی است. این محل تا پیش از سال ۱۱۸۶ (قمری) منزل مسکونی شخصی به نام حاج محمد بوده است. وی شش سال قبل از آن تاریخ از پشت اسب افتاده‌ بود و یک دستش فلج شده‌ بود. او در ۱۴ محرم ۱۱۸۶ (قمری) خوابی می‌بیند و از هیجان بیدار شده و متوجه می‌شود که دستش شفا یافته است. این شخص از آن به بعد به کربلایی فاضل مشهور می‌شود و خانه‌اش محلی برای روضه‌خوانی و زیارت می‌شود.

قنات قصبه

_{منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امین مطلق)}

قنات قصبه گناباد به‌ عنوان یکی از پدیده‌های شگفت‌انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم‌نوایی بشر با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. این قنات از میانه اراضی کوی شرقی گناباد از محلی معروف به «برج علی ضامن» در داخل رسوب‌های ریزدانه آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکل‌گرفته است. قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانه چاه‌ها حاکی از این است که رشته قصبه در واقع کانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته‌های دیگری در مواقع خشک‌سالی ایجاد شده است. 

سفال مند

سفالگری در گناباد با پیشینه‌ای پنج‌ هزارساله و همچون تمدن‌های هم‌عصر از شیوه‌ای یکسان در ساخت پیروی می‌کند؛ اما سفال مند با مصالح و تزیینات متفاوت به‌شکل پدیده‌ای نوظهور از اواخر قرن یازدهم هجری در مند به‌لحاظ نوع مواد سازنده دو گروه جسمی و چینی تقسیم می‌شود. ماده اولیه سفال جسمی خاک رس و سفال چینی ترکیبی از پودر سنگ و گل سرشور است. سفال مند معمولا لعاب‌دار است. اما مهم‌ترین مشخصه سفال مند عناصر تزیینی برگرفته از طبیعت است. این عناصر شامل چهار گروه انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی هستند.

از جمله نقوش مشهور سفال مند «نقش ماهی» است که جایگاه والایی در روایات اسطوره‌ای دارد. ماهی در اعتقادات ایرانیان سرور آفریدگان اورمزد در برابر وزغ بزرگ‌ترین آفریدگان اهریمن است. نقوش خورشید خانم، پرنده، پروانه، بته، جقه، گل و مرغ، گل و پروانه، گل کدو، کتیبه، ابرو گل، محرمات، خونه کی و انواع اسلیمی از دیگر نقوش به کار رفته بر بدنه سفالینه‌های مند گناباد هستند، که انواع این ظروف و نحوه ساخت و پرداخت آنان در یکی از غرفه‌ها به نمایش گذارده شده‌اند.

روستای ریاب

_{منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مصطفی راسته مقدم)}

روستای ریاب در ۵ کیلومتری جنوب غربی گناباد واقع شده است. به‌لحاظ تاریخی قدمت آن به دوره قاجاریه و صفوی برمی‌گردد. این روستا دارای مجموعه‌ای از خانه‌های قدیمی بادگیردار، حوض‌خانه، قلعه، حمام، مسجد و آب‌انبار با معماری بسیار زیبا است و یکی از بافت‌های باقی مانده در شهرستان به شمار می‌رود که ارزش تاریخی خود را حفظ کرده است. روستای ریاب هم‌اکنون به‌عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح است که تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از سوی دیگر مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان در این روستا واقع است.

امامزاده احمد بیمرغ

_{منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهریار خصلتی)}

بنای آرامگاه امامزاده سلطان احمدابن موسی‌الکاظم (ع) در ۳۵ کیلومتری شرق گناباد نزدیک به روستای بیمرغ واقع است. بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعی که گنبد بر فراز آن ایجاد شده در میان محوطه‌ای مشجر قرار گرفته است. بر پیرامون دیوار فضای داخلی بنا کتیبه‌ای قرآنی به چشم می‌خورد که به خط ثلث نگارش یافته است. به‌درستی روشن نیست اولین بقعه در چه تاریخی برپا شده اما سنگ قبر موجود در فضای معماری بنا حاوی تاریخ ۱۰۵۳ ه.ق حاکی از آن است که در دوره صفویه و مقارن با این عصر بقعه‌ای در این مکان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلی بیک آن را مرمت کرده است.

_{نویسنده: زهرا صالح‌نژاد}