بانک تجارت میدان توپخانه

بانک تجارت توپخانه که با نام بانک شاهی و بانک شاهنشاهی نیز شناخته می‌شود، از زیباترین بناهای تاریخی تهران در محدوده‌ میدان توپخانه است. این بنای ارزشمند که در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۴۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ از آثار دوره قاجار و تنها میراث باقی‌مانده از بافت تاریخی میدان توپخانه قدیم است. بانک تجارت با طراحی ویژه و وجود عناصر تزیینی معماری ایران مانند کاسه‌سازی در نیم‌گنبد سردر ورودی، کاشی‌کاری و گچ‌بری، نگاه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.

آدرس: استان تهران، تهران، ضلع شرقی میدان توپخانه (میدان امام خمینی (ره)) (نمایش روی نقشه)

ساختمان بانک تجارت یا بانک شاهی که از جاهای دیدنی تهران محسوب می‌شود، در ضلع شرقی میدان توپخانه (میدان امام خمینی (ره)) قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ الکس سانتانا)

ساختمان بانک شاهی یا بانک تجارت توپخانه که نخستین بانک ایران به حساب می‌آید، مربوط به دوره قاجار است و در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۴۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ساختمان تاریخی بانک تجارت طی سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ هجری شمسی پس از تخریب ساختمان بانک بازرگانی و با بهره‌گیری از الگوی بانک‌های اروپایی احداث شد. بنای اولیه، ساختمانی باسیلیکایی و دو طبقه بود که طبقه همکف آن به فضای میانی (پیشخوان اصلی) و راهروهای اداری در طرفین و طبقه زیرزمین به خزانه بانک اختصاص داشت. در طی دوران بهره‌برداری و با الحاق عملکردهای جدید، شکل عمومی بنای اولیه دستخوش تغییر شد و طی چند دوره ساخت‌وساز جدید در دوره پهلوی، فضاهایی به آن افزوده شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سردر ارزشمند بنا اثری از استاد حسین لرزاده و بخش شرقی بانک اشاره کرد. ساختار التقاطی بنا که ترکیبی از الگویی وارداتی و تزییناتی عمدتا ایرانی است، بر اهمیت این مجموعه افزوده است.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس:‌ غزل عسکری، علیرضا عماد، سجاد اصغری)، ویکی پدیا (عکاس: Azadi68)

وجود آسیب‌های متعدد در بنا از جمله آسیب‌های سازه‌ای (ترک‌های ناشی از نشست زمین، ناشاغولی دیوارهای باربر، شکست تیرهای خرپا و…)، ناهنجاری‌های معماری شامل الحاقات نامتجانس و فاقد ارزش، تخریب و حذف جزئیات اجرایی اصیل اولیه و ناخوانایی تزیینات منحصربه‌فرد و همین طور آسیب‌های تاسیساتی باعث انجام مرمت در آن شد. سپس عملکرد بانک به‌عنوان شعبه ارزی و ریالی در طبقه همکف ادامه پیدا کرد و طبقه زیرزمین بخش خزانه به موزه بانک تبدیل و طبقات دیگر به‌صورت مجموعه فرهنگی و نمایشگاهی احیا شد.

عکاس: ناشناس

صرافی‌های بزرگ و کوچک تا قبل از سال ۱۲۶۶ هجری شمسی، مهم‌ترین نهادهای مالی ایران را تشکیل می‌دادند. «بارون جولیوس دو رویتر» با دادن وام به ناصرالدین‌شاه، امتیاز تاسیس بانک را از او گرفت که در واقع بخشی از امتیازنامه رویتر بود و مردم با آن مخالفت کردند و همین مخالفت‌ها منجر به لغو امتیاز در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی شد. رویتر که نمی‌خواست از چنین قرارداد پرسودی بگذرد، در سال ۱۲۶۸ هجری شمسی به کمک وزیر یهودی انگلیس، «هنری دراموند ولف»، اجاره بانکداری و معدن‌داری ایران را به‌مدت ۶۰ سال دریافت کرد. این قرارداد نیز مانند قرارداد اول، برای رویتر سود زیادی داشت؛ ضمن اینکه بانک شاهی از پرداخت هرگونه مالیات معاف شد.

در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی «بانک جدید شرق» که مرکزش در لندن بود و در مناطق جنوبی آسیا فعالیت داشت، بدون تحصیل امتیازات خاص و بدون اخذ مجوز از دولت، شعبه مرکزی خود به نام «بانک جدید شرق» (The New Oriental Banking) را توسط رویتر در تهران افتتاح کرد. این نخستین بانک نوین بود که به‌عنوان یک شرکت بازرگانی خارجی در تهران تاسیس شد و اقدام به چاپ نوعی پول کاغذی به‌صورت حواله حامل کرد و به‌مدت دو سال به سپرده‌های مردم سود پرداخت می‌کرد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس:‌ مهدی اشراقی)

بانک جدید شرق، بنیادی انگلیسی بود که در ضلع شرقی میدان توپخانه و در ساختمان منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشکر قرار داشت. مستوفی در کتاب «زندگانی من» در این خصوص نوشته است:

یکی از بلندپروازی‌‌های میرزا قهرمان امیر لشکر، ساخت عمارت وسیع و بسیار مجللی در شرق میدان توپخانه بود. وی مبلغی به ناصرالدین شاه پیشکش داد و اجازه گرفت که سردر و ایوان‌خانه را به‌سمت میدان مزبور باز کند. در سال ۱۲۹۲ هجری قمری سردر و ایوان خانه خود را با گچ‌‌بری‌‌ها و تجمل زیادی رو به میدان ساخت و به شکوه میدان توپخانه افزود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ غزل عسکری)

این ساختمان در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی در اختیار بانک جدید شرق قرار گرفت. سپس بانک شاهنشاهی در ۹ فروردین ماه ۱۲۶۹ هجری شمسی آن را خریداری کرد و ساختمان جدید بانک در زمان مالکیت بانک شاهنشاهی ایران ساخته شد. در آن زمان سه نهاد دولتی یعنی شهرداری، شهربانی و مخابرات و دو بانک شاهنشاهی و سپه در طرفین میدان توپخانه، نماهای اصلی میدان را تشکیل می‌دادند و به میدان مرکزی شهر، عملکردی اداری و هویتی دولتی بخشیده بودند. اولین مدیر بانک شاهی ایران، «جوزف ربینو» بود که ۱۸ سال در ایران باقی ماند و نقش موثری در گسترش بانک شاهی داشت و دستور داد تا همه مدیران بانک زبان فارسی یاد بگیرند. در سال‌های اولیه مدیریت ربینو، مردم به پول کاغذی اعتماد زیادی نداشتند. او برای گسترش استفاده از اسکناس دستور داد که پول در ارزش‌های کم چاپ شود و این پول در هر زمان توسط شعبه قابل‌تبدیل به سکه نقره باشد. این بانک همچنین در بین سال‌های ۱۲۷۱ تا ۱۲۹۰ هجری شمسی، وام‌های بزرگی در قبال کنترل ماهیگیری در دریای خزر و کنترل تعرفه گمرکی در بندرها به شاه داد. بانک شاهی به‌سرعت پیشرفت کرد و در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی، ۴۲ شعبه در ایران داشت.

در تغییرات دوره‌ دوم میدان، کل بدنه‌‌ شرقی میدان از بین رفت و به‌جای ساختمان قدیمی بانک شاهی، ساختمان جدیدی بنا شد که تلفیقی از سبک مدرن با نمای سنتی را در بر داشت. به عبارتی، ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی تخریب و ساختمان کنونی آن در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی افتتاح شد. از طراح و سازنده‌ ساختمان جدید بانک شاهنشاهی (ساختمان کنونی) در کتاب معماری نو ایران به اسم مهندس کار (انگلیسی) و همکارانش نام برده شده و در جایی دیگر نامی از سازنده‌ این بنا نیامده است. با این حال، در کتاب خاطرات استاد «حسین لرزاده» که سردر ورودی این ساختمان را طراحی کرده، مطالبی ذکر شده که بر اساس آن، طراح این ساختمان مهندسی غیرایرانی بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ ایمان شاهوردی)

حسین لرزاده آخرین معمار سنتی ایران به‌حساب می‌آید که در زمان حیات خود مساجد و بناهای بسیاری طراحی کرد. در صفحات ۲۸ تا ۳۰ کتاب «ماجرای معماری سنتی در خاطرات استاد حسین لرزاده»، راجع به طراحی سردر بانک ایران و انگلیس (بانک شاهنشاهی) توسط او چنین آمده است:

روزی در کارگاه مشغول به کار بودم که استاد حسین معروف به چوب فروش، از دوستان پدرم آمد و گفت که بانک ایران و انگلیس با شما کار دارد. به آنجا رفتم و با شخصی به اسم «مستر کل» برخورد کردم که فارسی نمی‌دانست. شخصی واسطه سخن گفت که طرح سردری ایرانی به سبک اسلامی می‌خواهد. به او گفتم بهتر است، ابتدا طرح را در مقیاس کوچک‌تر ببینید و چنانچه موردپسند واقع شد، کار را شروع کنم که مورد استقبال آن‌ها واقع شد. نمونه‌ای از سردری که اینک زینت‌بخش میدان توپخانه است، تهیه و مورد تایید مهندس و اولیای بانک قرار گرفت و دستور کار صادر شد. به آن‌ها گفتم من کارگاهی دارم و نمی‌توانم مستقیم در اینجا کار کنم. پس از صبحت‌های فراوان قرار شد که کارگاه مرا خریداری کنند. من از آن زمان به حرفه معماری درآمدم. پس از طرح و اجرای سقف و سردر بانک، مهندس کُل انگلیسی می‌خواست مرا برای ادامه تحصیل به انگلستان ببرد که مادرم راضی نشد.

در بخشی از کاشی‌کاری سردر ورودی بانک، عبارت «عمل حاج حسین کاشی‌ساز» روی کاشی‌ها دیده می‌شود که اشاره به تهیه این کاشی‌ها توسط حاج حسین خاک نگار مقدم دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ Seltoon)

ساختمان جدید بانک شاهنشاهی در سال ۱۳۰۸ هجری خورشیدی افتتاح شد. بررسی تصاویر قدیمی موجود از این بنا نشان می‌دهد که وضعیت کنونی ساختمان با طرح اولیه‌ آن تفاوت دارد و این تفاوت ناشی از ساخت و سازهای بعدی در ساختمان است. در زمان حکومت رضا شاه پهلوی، به‌دلیل تشدید جریان‌های ملی‌گرایی، فعالیت بانک شاهی با مخالفت‌های زیادی روبه‌رو شد. این بانک نقش زیادی در تامین منابع مالی بریتانیا در دو جنگ جهانی داشت و بسیاری از محققان و تاریخ‌نویسان ایرانی و خارجی بر این باور هستند که سود واقعی بانک شاهی ایران بسیار بیشتر از آنچه بود که در آمارهای رسمی چاپ‌ می‌شد. با تاسیس بانک ملی ایران در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی توسط رضاشاه پهلوی، امتیاز حق انحصاری انتشار اسکناس از سمت دولت ایران به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی خریداری و به بانک ملی ایران واگذار شد.

بانک شاهی زودتر از پیش‌بینی‌ها رشد کرد و در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از جمله کویت، دبی و عمان شعبه‌هایی تاسیس کرد. در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی پس از ۶۰ سال، امتیاز بانک شاهنشاهی ایران به پایان رسید و این بانک تا سال ۱۳۳۱ هجری شمسی با نام «بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه» در همین ساختمان به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی سرمایه‌های بانک انگلیسی خاورمیانه توسط بانک «اچ‌اس‌بی‌سی هنگ‌کنگ» خریداری‌ شده و نام آن به بانک «اچ‌اس‌بی‌سی خاورمیانه» تغییر کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ محمدرضا بنانی)

پس از پیروزی انقلاب و تغییرات بنیادی که در تمام ابعاد جامعه ایجاد شد، سیستم بانکی نیز مشمول تحولات اساسی شد. الزامات بسیاری بر اساس شرایط انقلاب باعث شد تا شورای انقلاب دستور ادغام بانک‌ها را به‌منظور حفظ منافع ملی و جلوگیری از خروج سرمایه‌ها از کشور صادر کند. در این زمان کلیه بانک‌های کشور، دولتی اعلام شد و ۳۶ بانک موجود به ۹ بانک (به استثنای بانک مرکزی) تقلیل یافت. بانک تجارت از ادغام پنج بانک خصوصی ایرانی، ۶ بانک مختلط ایرانی و خارجی و یک بانک خارجی تاسیس شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ غزل عسکری)

طبق بررسی‌های صورت گرفته، ساختمان بانک از وضعیت اولیه خود در زمان ساخت تاکنون، با پنج دوره ساخت‌وساز و الحاقات بعدی مواجه بوده است.

• دوره اول: ساخت هسته اولیه ساختمان طی سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ هجری شمسی
• دوره دوم: الحاق بخش‌های جدید در امتداد شمال شرقی و جنوب شرقی به هسته اصلی ساختمان
• دوره سوم: الحاق بخش مرکزی در ضلع شرقی هسته اصلی به ارتفاع یک طبقه
• دوره چهارم: الحاق یک طبقه بر فراز یال‌های شمال و جنوب سالن مرکزی در هسته اصلی

در معماری دور‌ه‌ پهلوی اول، نوعی از معماری معروف به سبک ملی رواج پیدا کرد که در آن الگوهای معماری اروپایی با معماری ایرانی ترکیب می‌شدند. معماری ساختمان بانک تجارت توپخانه نیز چنین است و از مصالح آجر و ملاط ماسه سیمان برای ساخت آن استفاده شد.

دیوارهای ضخیم بانک شباهتی به سبک رومانسک اروپایی و کشیدگی ساختمان و پنجره‌های باریک با قوس‌های جناغی، شباهتی به سبک گوتیک را یادآوری می‌کنند که با تزیینات و موتیف‌های معماری ایران ترکیب شده و با نگاهی به اقلیم تهران و هماهنگ با کاربری موجود، فضاها طراحی شده‌اند. از لحاظ فرم حجمی، باسیلیکایی است و معماری کلیساهای آن دوره اروپا را در ذهن تداعی می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ مهدی زراعتکار)

استفاده از تزیینات کاشی‌کاری، کاسه‌سازی بی‌نظیر ورودی بانک، سرستون‌های مقرنس و... روی الگوی اروپایی، از ویژگی‌های مهم این دوره هستند. وجود طاقچه‌ها و بخاری دیواری که در دیوارهای این ساختمان قرار دارد، معماری ایرانی را به رخ می‌کشند که با معماری اروپایی ترکیب شده است. به این ترتیب، ساختمان بانک تجارت با مصالح آجری، پنجره‌های کشیده و باریک، هنر کاشی‌کاری، مقرنس و کاسه‌سازی شکل گرفت. همچنین وجود ستون‌های رفیع در فضای داخلی بانک و استفاده از چوب در پوشش سقف، ترکیب موزونی پدید آورده‌ است که شکوه و عظمت معماری هخامنشی را به بیننده خاطرنشان می‌کند.

الگوی ظاهری بنا در نمای اصلی (غربی) و نحوه قرار‌گیری ستون‌ها و کشیدگی آن در نما، فرم مثلثی را ایجاد کرده که به‌نحوی همانند سنتوری است. وجود هواکش‌ها یا همان بادگیرها نیز در ظاهر بنا کاملا به چشم می‌خورد.

جالب اینکه قدیمی‌ترین عنصر این بنا که از تاریخ ساخت آن تا اکنون که بانک تجارت نام دارد و در بخش شرقی میدان، هویت ارزشمندی را به میدان توپخانه بخشیده، درختان کاجی است که در وسط محوطه‌ بانک قرار دارند و هرگز مکان و موقعیت‌شان تغییر نکرده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ غزل عسکری)

در بخشی از ساختمان اصلی بانک تجارت، شعبه‌ای نمادین با طراحی خاص شعب بانک در دهه ۴۰ و ۵۰ هجری شمسی برای آشنایی بازدیدکنندگان با بانکداری آن سال‌ها طراحی و به نمایش گذاشته است. تعدادی از قدیمی‌ترین اسناد صنعت بانکداری کشور نیز در این موزه در معرض دید هموطنان هنردوست قرار دارد.

نویسندگان: آزاده یوسف‌نژاد، فاطمه محمدی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی