مسجد جامع شهرکرد

مسجد جامع شهرکرد یا مسجد خان از جمله بناهای ارزشمند و جاهای دیدنی شهرکرد در بافت قدیمی شهر است و تقریبا در مرکز شهر و در خیابان ملت و در کوچه‌ای به نام «مشرف» قرار دارد. مسجد توسط یکی از خوانین چالشتر به نام «حاج محمد رضاخان ستوده» که از جمله خوانین خاندان ریاحی بوده است، ساخته شد و قدمتی بیش از یکصد و شصت سال دارد.

مسجد جامع شهرکرد از بناهای تاریخی و مکان های دیدنی استان چهارمحال و بختیاری به شمار می‌آید و از لحاظ معماری و وسعت کامل­‌ترین و بزرگ­‌ترین مسجد تاریخی استان محسوب می­‌شود. این مسجد تنها مسجد چهار ایوانی در این استان است.

مسجد جامع دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است. سبک معماری مسجد شباهت بسیاری به مسجد حکیم اصفهان دارد. این مسجد مساحتی در حدود دوهزار و پانصد متر را در بر می‌گیرد. کاشی‌کاری هفت رنگ، طاق نماها، حوض، طاق‌نماهای جناقی، آجرکاری، درهای چوبی، گره‌چینی و منبر منبت‌کاری شده و... ویژگی‌های معماری و هنری مسجد جامع را تشکیل می­‌دهند.

مسجد جامع یک صحن بزرگ مستطیل‌شکل دارد که مساحت آن حدود هفتصد متر است. در بخش شمالی صحن، حوضی سنگی قرار دارد که گویا بعدها، یعنی در سال ۱۳۳۵ اضافه شده است. در حدود دهه پنجاه هجری شمسی، حاج نجفقلی، از بزرگان محل، فضای بیشتری وقف مسجد کرد و سنگ‌فرش صحن مسجد و مرمت‌های دیگری با نظر تولیت آن انجام شد. تزیینات کاشی‌کاری نیز مربوط به این زمان است. در صحن حوض سنگی ساخته شده که آب آن قبلا از چاه تامین می‌شد.

سبک معماری این مسجد چهار ایوانی و دارای دو شبستان زمستانه و بهاره است. شبستان زمستانه در ضلع غربی صحن و به عمق یک متری زمین قرار دارد و دارای ستون‌­های سنگی در زیر طاق و گنبد است. شبستان بهاره با گنبد مرکزی و گنبد خانه‌های جانبی، در ضلع جنوبی واقع شده و حجره­‌ها و رواق، صحن مسجد را دربر گرفته‌اند.

شبستان زمستانی که به‌صورت ستون­‌دار ساخته شده، در سمت غرب صحن و به موازات ضلع بلند آن قرار دارد. کف این شبستان حدود پنجاه سانتی‌متر از سطح صحن پایین‌تر قرار گرفته و این مسئله به‌خاطر گرم­‌تر نگه داشتن شبستان در فصل زمستان بوده است. در جلوی این شبستان دو در ورودی قرار دارد که در جلو دارای درهای فلزی و در داخل دارای درهای چوبی است. در شبستان زمستانی مسجد جامع شهرکرد مجموعا هشت ستون سنگی به ارتفاع صدوشصت سانتی‌متر به‌صورت چهارگوش به عرض هر ضلع چهل سانتی‌متر ساخته شده که چهار زاویه آن‌ها به‌صورت قاشقی تراش خورده‌ و دارای سرستون و پایه ستون­ هستند. سرستون­‌ها به‌صورت چهارگوش و مضاعف روی هم قرار گرفته‌­اند و پایه­‌ی طاق‌­های جناقی و گنبدهای کوچک روی این ستون­‌های سنگی استوار شده است. در رأس هرکدام از گنبدهای کوچک این شبستان، یک روزنه به‌صورت گرد در نظر گرفته شده که در بالای آن‌ها با شیشه مسدود شده و به‌صورت نورگیر درآمده‌­اند.

مسجد دارای شبستان تابستانی نیز است. این شبستان در سمت جنوب صحن و در امتداد ضلع کوچک مسجد واقع شده که ورودی آن به‌صورت یک در بزرگ و دو در کوچک‌­تر در طرفین آن است. این شبستان که در اصل ایوان جنوبی بنا است، با بهره­‌گیری از طاق‌­های جناقی و گنبد اصلی در ابتدای ورودی ایوان قرار دارد. محراب این شبستان در انتهای گنبد اصلی واقع شده که با کاشی­‌های هفت رنگ با حاشیه فیروزه‌­ای ساده مزین شده است.

مسجد جامع دارای حیاطی به‌شکل مستطیل است که کف آن تماما با تخته سنگ‌­هایی فرش شده و در دو طرف آن رواق­‌ها قرار دارد که در سمت غرب در جلوی شبستان زمستانی و در جبهه شرقی در دو طرف در ورودی اصلی قرار گرفته‌­اند. دورتادور صحن مسجد و همچنین در طرفین ایوان‌های شمالی و جنوبی رواق‌هایی ساخته شده است که در دو طرف ایوان‌ها به‌صورت دو طبقه و در دو طرف دیگر صحن به‌صورت یک طبقه ایجاد شده‌اند. سقف این رواق‌ها تماما با طاق‌های جناقی و نیم گنبد ساخته شده‌اند و بین هر دو رواق یک ورودی با طاق کم‌عمق گهواره‌ای ایجاد شده است.

یکی از مصالحی که در این بنا در حجم زیاد مورد استفاده قرار گرفته، کاشی است که در انواع هفت رنگ، لاجوردی و فیروز‌ه­ای کار شده‌اند و بیشتر از کاشی هفت رنگ با نقوش اسلیمی که در اکثر بناهای دوره قاجار مورد استفاده قرار گرفته، به‌کار رفته است. کاشی‌های فیروزه‌­ای و لاجوردی نیز در برخی از طاق‌نماها به‌کار رفته که مشتمل بر آیاتی از قرآن کریم و ادعیه مختلف است. پشت نعل‌های داخل صحن از کاشی­‌های هفت رنگ و بدنه شمالی نیز کاشی­‌هایی که شامل آیات قرآن و اشعار محتشم کاشانی است، نصب شده است.

این مسجد دارای سه در ورودی است که در شمال، شرق و غرب آن واقع شده‌­اند. این ورودی‌­ها در جلو و عقب با طاق‌­های جناقی و نیم گنبد پوشش شده‌­اند. در درون راهروهای ورودی طاق‌نماهایی ایجاد شده که عمق آن حدود پانزده سانتی‌متر است و با کاشی هفت رنگ تزیین شده‌­اند. جبهه­‌ها و ایوان­‌های شمال و جنوب این مسجد نسبت به جبهه­‌ها و ایوان­‌های شرق و غرب دارای جلوه بهتری بوده و در دو طبقه است و جبهه‌های شرق و غرب در واقع مهتابی جبهه­‌های اصلی است. جبهه­ جنوبی دارای گنبد و محراب و ایوان است و شامل دو شبستان تابستانی در طرفین است که هر شبستان از دو دهنه طاق و چشمه آجری و یک محراب تشکیل شده است. ایوان اصلی در جلوی گنبد و با ارتفاع بیشتری نسبت به شبستان­‌ها و طاق نماهای طرفین قرار دارد و سقف کفپوش آن با قطاربندی‌­ها و تزیینات آجری شکل گرفته است. محراب زیر گنبد دارای لچکی و پشت بغل­‌های کاشی خشت هفت رنگ است.

این مسجد با معماری خاص خود یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی شهرکرد است و هیچ یک از مساجد استان چهارمحال و بختیاری از لحاظ تاریخی و معماری با این مسجد برابری نمی‌کنند.

نویسنده: زهرا آذرنیوش