مسجد جمکران

مسجد مقدس جمکران از جمله معروف‌ترین جاهای دیدنی قم به شمار می‌رود که هر سال میزبان زائران بسیاری از سراسر جهان است. این‌ مسجد به‌خاطر نزدیکی به جمکران، به‌ مسجد جمکران شهرت‌ دارد و به‌ دلیل انتساب به‌ حجت بن الحسن (عج)، مسجد صاحب‌الزمان‌ نیز نامیده‌ می‌شود. این مسجد سابقه‌ای بیش از ۱۰۰۰ سال دارد و در چند دهه اخیر به یکی از زیارتگاه‌های مهم ایران تبدیل شده است. بسیاری از افراد شب چهارشنبه در این محل حاضر می‌شوند و دو رکعت نماز صاحب‌الزمان به جا می‌آورند.

• آدرس: استان قم، ۶ کیلومتری شهر قم، روستای جمکران، انتهای بلوار پیامبر اعظم (نمایش روی نقشه)

مسجد جمکران در روستای جمکران در نزدیکی شهر قم قرار دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Saff V)

شهر قم، یکی از محبوب‌ترین مقاصد گردشگری مذهبی در جهان اسلام و تشیع است که پس از شهر مقدس مشهد، عنوان دومین مقصد توریسم مذهبی در ایران را از آن خود کرده است. پس از حرم مطهر حضرت معصومه (س)، مسجد مقدس جمکران اصلی‌ترین و پربازدیدترین مکانی به شمار می‌رود که زائران و گردشگران بسیاری از آن بازدید می‌کنند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Mugolve 110)

وجه تسمیه مسجد جمکران به‌دلیل قرارگیری آن در محدوده‌ روستای جمکران است؛ هرچند با نام‌های دیگری همچون مسجد قدمگاه (در گذشته) و مسجد صاحب‌الزمان نیز شناخته می‌شود. مکانی که امروزه میزبان بیش از ۱۲ میلیون زائر از سراسر ایران و جهان بوده و به میعادگاه شیفتگان و دلسوختگان ایشان تبدیل شده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Iahsan)

در روایات و اسناد معتبر تاریخی و مذهبی آمده است که مسجد جمکران به دستور مستقیم حضرت مهدی (عج) در ۱۷ ماه مبارک رمضان سال ۳۷۳ هجری قمری توسط «شیخ عفیف صالح حسن بن مثله‌ جمکرانی» احداث شد.

در کتاب «تاریخ قم» به نوشته‌ «حسن بن محمد بن حسن قمی» از علمای بزرگ جهان اسلام، به نقل از حسن بن مثله چنین آمده است:

شب سه‌شنبه، هفدهم ماه مبارک رمضان ۳۹۳ هجری در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند. نصفی از شب گذشته بود. مرا بیدار کردند و گفتند که برخیز و امر امام محمد مهدی صاحب‌الزمان صلوات الله علیه را اجابت کن که تو را می‌خواند.

سپس در ادامه‌ متن کتاب نقل می‌کند که پس از دریافت پیام، برخاسته و خود را به مکان مورد نظر رسانده است. در آن محل، جمعی از بزرگان را مشاهده می‌کند و پس از عرض سلام و ادای احترام، او را به جایگاهی می‌برند که امروزه به‌عنوان مسجد جمکران شناخته می‌شود. در این قسمت حسن بن مثله نقل می‌کند:

چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالش‌‌های نیکو گذاشته‌اند و جوانی ۳۰ ساله روی تخت بر چهار بالش تکیه کرده است، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته بود و بر آن جوان می‌‌خواند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Mostafameraji)

با توجه به گفته‌ حسن بن مثله، بیش از ۶۰ مرد که تعدادی از ایشان جامه‌هایی به رنگ سفید و تعدادی دیگر لباس‌هایی به رنگ سبز بر تن داشتند، دورتادور مرد جوان در حال ادای نماز بودند. پیرمردی که وی ایشان را حضرت خضر نبی (ع) می‌داند، حسن مثله را دعوت به نشستن کرده و سپس امام مهدی (عج)، او را با نام خود صدا می‌کند و می‌فرماید:

برو به حسن بن مسلم بگو که تو چند سال است که این زمین را عمارت می‌‌کنی و ما خراب می‌‌کنیم. پنج‌ سال زراعت کردی و امسال دیگر باره شروع کردی، عمارت می‌‌کنی. رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی؛ باید هرچه از این زمین منفعت ‌برده‌ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند. به حسن بن مسلم بگو که اینجا، زمین شریفی است و حق‌‌ تعالی این زمین را از زمین‌‌های دیگر برگزیده و شریف کرده است. تو آن را گرفته و به زمین خود ملحق کرده‌‌ای! خداوند، دو پسر جوان از تو گرفت و هنوز هم متنبه نشده‌‌ای! اگر از این کار بر حذر نشوی، نقمت ‌خداوند از ناحیه‌‌ای که گمان نمی‌‌بری بر تو فرو می‌‌ریزد.

در بخشی از این کتاب نوشته شده است که حسن بن مثله پس از فرمان امام زمان (ع)، به ایشان عرض می‌کند که ممکن است مردم با شنیدن سخنان وی، آن‌ها را داستان یا خیال بپندارند و باور نکنند. امام نیز در پاسخ فرمودند:

تو برو رسالت‌ خود را انجام بده. ما در اینجا علامتی می‌‌گذاریم که گواه گفتار تو باشد. برو به نزد سید ابوالحسن و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند. باقی وجوه را از رهق به ناحیه‌‌ اردهال بیاورد که ملک ما است و مسجد را تمام کند. نصف رهق را بر این مسجد وقف کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهرداد میرزایی)

در بخشی از متن کتاب، حسن بن مثله نقل می‌کند که حضرت مهدی (ع)، مردم را به خواندن دو نماز (دو رکعت نماز امام زمان (عج) و دو رکعت نماز تحیت مسجد) دعوت کرده‌اند و فرمودند:

فمن صلاهما، فکانما صلی فی البیت العتیق (

همچنین امام به حسن بن مثله گفتند که بزی از گله‌ چوپانی به نام جعفر کاشانی بخرد، آن را ذبح کند و در روز چهارشنبه مصادف با هجدهم ماه مبارک رمضان، گوشت بز را بین بیماران انفاق کند تا به اذن خداوند همگی شفا یابند.

طبق روایت حسن بن مثله، امام زمان (عج) شخصا در بیداری و نه در خواب به ایشان دستور ساخت مسجد مقدس جمکران را صادر کرده و خود حضرت مکان و چگونگی تامین هزینه‌ ساخت آن را اعلام کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد محمدی)

در منابع مختلف از جمله کتب عالمانی چون شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ هجری)، حسن بن محمد بن حسن قمی، سید نعمت‌ الله جزائری، میرزا عبدالله افندی (از شاگردان علامه مجلسی)، سید امیر محمد اشرف (از شاگردان علامه مجلسی)، سید محمد بن محمد هاشم رضوی قمی و بسیاری از کتب و نسخ تاریخی و ارزشمند اسلامی، از صحت احداث مسجد مقدس جمکران به فرمان حضرت ولی عصر (عج) صحبت به میان آمده است.

با توجه به کتیبه‌ موجود در مسجد جمکران که متعلق به سال ۱۱۶۷ هجری قمری است، به نظر می‌رسد مسجد قبل از دوره حکومت افشاریان ساخته و در دوره‌های مختلف تعمیر، بازسازی و تکمیل شد. در کتیبه‌ مذکور، «میرزا علی اکبر جمکرانی» بنای مسجد را در اوایل قرن ۱۲ هجری قمری مرمت و در دوره ناصری، «حاج علیقلی جمکرانی» صحنی به مسجد اضافه کرد. در این دوره، مسجد جمکران شامل ساختمانی ستون‌دار به ابعاد ۱۷×۵ متر با چهار فرش‌انداز بود و در جنوب آن صحنی به ابعاد ۱۷×۱۳ متر قرار داشت.

ساخت‌وساز در این مکان مقدس تا دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار ادامه داشت و هم‌زمان مسجد و صحن آن توسط علی اصغر خان اتابک مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت و بخش‌های دیگری از جمله چندین حجره، ایوان اطراف صحن و دو آب‌انبار به آن اضافه شد.

در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، ساختمان مسجد قدیمی و نیمه‌ویران بود و فقط بعضی افراد مطلع برای شب‌زنده‌داری به این محل می‌رفتند. رونق مسجد جمکران در دوران اخیر به کوشش محمد تقی بافقی مربوط می‌شود که هر شب چهارشنبه به‌همراه گروهی از طلاب پیاده به مسجد می‌رفت، نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می‌کرد و تا اذان صبح در آنجا به عبادت می‌پرداخت. همین موضوع باعث شد که توجه مردم به این مسجد جلب شود.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس:Moreso، محمد مسعودی)، خبرگزاری فارس (عکاس: ناشناس)، ویکی پدیا (عکاس: Mostafameraji)

در سال ۱۳۳۲ مسجد جمکران توسط سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمت‌های آن تجدید بنا شد. همچنین تالاری در جنوب صحن با ۶ ستون آهنی در دست احداث قرار گرفت که ستون‌های آن ۱۷ متر طول و چهار متر عرض داشتند. در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول ۱۳ متر با تزییناتی از آجرهای تراش و کاشی‌ هفت‌رنگ احداث شد که نام بانی (سید محمد آقازاده)، تاریخ ۱۳۷۲ و نام معمار به خط ثلث در آن ذکر شده‌ بود. نمای ورود به صحن در این دوره شامل ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اسپر مزین به کاشی هفت‌رنگ در دو طرف می‌شد. در نمای درگاه نیز کتیبه‌هایی با مضامین اهمیت ادای به موقع نماز و تاریخ‌های ۱۳۱۸ و ۱۳۷۱ وجود داشت. در قسمت جنوب‌شرقی مسجد گلدسته آجری هشت ترکی به ارتفاع ۱۷ متر به چشم می‌خورد که در ۱۳۱۸ ساخته شده بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هسته‌ تاریخی و قدیمی مسجد تخریب و با نظارت آیت‌الله مرعشی نجفی با سنگ‌فرش جداگانه‌ای مشخص شد. تولیت مسجد مقدس جمکران با خریداری زمین‌های اطراف به گسترش و توسعه‌ مسجد پرداخت که با این اقدامات، بیش از پنج هکتار به وسعت محوطه و صحن اصلی اضافه شد. نخستین هیئت امنای مسجد در سال ۱۳۹۴ تحت نظارت سازمان اوقاف شکل گرفت و شورای مدیریت حوزه علمیه قم، اعضای هیئت امنا را معرفی کرد و اداره اوقاف نیز نظارت بر امور مسجد را بر عهده گرفت.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: ناشناس)

در حال حاضر مسجد مقدس جمکران دارای ۶ ورودی به صحن از ۶ جهت است که ورودی شمال شرقی در محور شبستان اصلی احداث شده و در دو طرف آن می‌توان دو مناره‌ بزرگ بتونی را مشاهده کرد. با توجه به اظهار نظر برخی از کارشناسان معماری در ارتباط با ساخت‌وسازهای اخیر، معماری بخش‌های مختلف مسجد از اصالت معماری ایرانی برخوردار نیستند و کمترین ارتباطی با آن ندارند. در این راستا می‌توان به معماری گلدسته‌های مسجد اشاره کرد که الگوی ساخت آن گلدسته‌های مسجد‌النبی در مدینه‌ منوره است و معماری آن هیچ ارتباطی با معماری اصیل بناها و مساجد تاریخی ایران ندارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: الحاج ابوفاطمه العراقی)

امروزه مسجد مقدس جمکران از بخش‌های مختلفی از جمله محوطه‌ ورودی، محراب، گنبد، مناره، مسجد مقام، شبستان‌ها، چندین حسینیه، بازارچه، زائرسرا، ساختمان اداری، دفتر ثبت کرامات، واحد انتشارات و تحقیقات، واحد ارشاد، کتابخانه تخصصی و... تشکیل می‌شود.

• مسجد مقام: مسجد مقام، ساختمان جدید مسجد است که ایوان ورودی بسیار باشکوهی دارد. این ایوان که با سه ورودی، یکی در مرکز و دو ورودی دیگر در طرفین به شبستان متصل می‌شود، مزین به کاشی‌کاری معرق است و روی سقف آن لچکی‌ها و مقرنس‌کاری‌های زیبایی به چشم می‌خورد. در دو طرف ایوان، دو مناره با ارتفاع ۶۰ متر وجود دارد که به‌شکل چندوجهی در قسمت‌ پایین، مدور در ساقه و گل‌دسته‌ در بخش بالایی هستند و با کاشی‌کاری تزیین شده‌اند. مسجدی معروف به مسجد مرمر که فضای داخلی آن با مرمر سبز پوشانده شده، به مسجد مقام متصل است.
• شبستان اصلی: شبستان اصلی مسجد مقدس جمکران وسعتی حدود ۱۰۰۰ متر مربع دارد که به‌صورت هشت‌ضلعی است و از سه ورودی در بخش شمالی و دو ورودی در بخش جنوبی تشکیل می‌شود. هشت ستون‌ این شبستان مزین به کاشی‌های معرق و مقرنس‌کاری هستند. گنبد مسجد با سازه‌ای فلزی روی شبستان قرار گرفته است. هنرمندان ایران‌زمین، بخش درونی گنبد را با تلفیق کاشی‌های معرق با آجر به زیبایی تزیین کرده‌اند. در ساقه گنبد ۲۳ پنجره مشبک فلزی با شیشه‌های رنگارنگ گذاشته شده است که نور شبستان را تامین می‌کنند. طوق زیر پنجره‌ها کتیبه‌ای به خط ثلث با آیاتی از سوره انسان دارد. سطح خارجی گنبد نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده و با کتیبه‌های لا اله الا الله و ترنج‌های تزیینی با ذکر یا مهدی ادرکنی تزیین شده‌اند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Mostafameraji)

• شبستان‌های غربی و شرقی: این شبستان‌ها هرکدام ۴۰۰۰ متر مربع زیربنا دارند. قسمت‌های داخلی این شبستان‌ها آینه‌کاری شده‌‌اند و دارای دو گنبد قرینه هستند.
• محراب: مسجد در گذشته چهار محراب داشت و در وسط محراب مرکزی، چاه کوچکی وجود داشت که به‌وسیله‌ سنگ مرمر میان‌تهی، دهانه‌ آن را پوشانده بودند و تعدادی از زائران بنا به اعتقادات خود، مقداری از خاک داخل آن را به‌عنوان تبرک برمی‌داشتند. در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی به فرمان آیت‌الله فیض، چاه را پر کردند و سنگ را برداشتند. جالب است بدانید که در همین محراب، قطعه سنگ دیگری از جنس مرمر به‌شکل یک قدم بزرگ کنده‌کاری شده بود که این امر به نشانه‌ قدمگاه‌بودن مسجد صورت گرفته بود. محراب‌ها با پوشش مقرنس گچی و لچکی‌های کاشی‌کاری تزیین شده‌اند و کتیبه‌ای مزین به عبارت «فَمَنْ صَلّیها فَکَانَّما صَلّی فی البیتِ العتیق‌» با خط ثلث دارند که به دعوت امام زمان (ع) از مردم جهت اقامه‌ دو نماز در مسجد مقدس جمکران اشاره می‌کند.
• ورودی: در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی به همت سید محمد آقازاده، بازسازی محوطه‌ ورودی انجام شد. در واقع محوطه‌ ورودی در بخش جنوب صحن به‌صورت تالاری با ۶ ستون آهنی طراحی و احداث شد که کتیبه‌‌ای به تاریخ ۱۱۶۷ هجری قمری در آن قرار داشت و امروزه این کتیبه در انبار مسجد نگهداری می‌شود.
• تزیینات: تزیینات مسجد در دوره قاجار صورت گرفت که از آن جمله می‌توان به ازاره‌ کاشی‌کاری هفت‌رنگ، نقوش اسلیمی با آب طلا و رنگ لاجوردی و کتیبه‌ای از کاشی‌های خشتی و مزین به سوره‌‌ مبارکه‌ جمعه اشاره کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: M Kian)

موزه دین و دنیای مسجد مقدس جمکران، نخستین موزه مفهومی در جهان اسلام به شمار می‌رود که در قالب آیات و روایات دینی نقش مهمی در ترویج سبک زندگی اسلامی دارد. این موزه شامل ۱۰ گنجینه از جمله عبادات، محیط زیست، کار و زندگی، دفاع فرهنگی، دفاع نظامی و چندین گنجینه دیگر می‌شود که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است.

• گنجینه محیط زیست: بیش از ۲۰۰ گونه از آبزیان، بیش از ۶۰ گونه از پرندگان، بیش از ۲۰۰ گونه از خزندگان و حشرات، بیش از ۲۰ گونه از چهارپایان و...
• گنجینه مقدسات: شناسنامه اهل بیت، پرچم مقدس حرم‌ اهل بیت، ماکت حرم‌های مطهر و...
• گنجینه مسجد مقدس جمکران: شناسنامه نواب خاص امام عصر (عج)، محراب‌های قدیمی مسجد، ماکت مسجد مقدس جمکران و...
• گنجینه علما و فقها: شناسنامه مراجع و فقهای شیعه، تصاویر و لوازم علما و مراجع، کتب خطی علما و فقها، خودروی آیت‌الله العظمی گلپایگانی (ره) و...
• گنجینه عبادات: ماکت کعبه و مناسک حج، سنگ‌های قیمتی (احجار کریمه)، محتوای تجسمی عبادات و...
• گنجینه کار و زندگی: لوازم قدیمی کار و زندگی، ابزار و لوازم مشاغل کهن، وسایل سنتی و عتیقه و...
• گنجینه اقتصاد اسلامی: مجموعه سکه و اسکناس، وقف‌نامه‌ها و قراردادهای کهن، قپان و ترازوهای قدیمی و...
• گنجینه فرهنگی و اجتماعی: مصادیق تهاجم فرهنگی شامل لوازم قمار و مواد مخدر، ابزار لهو و لعب و...
• گنجینه شهروندی: مصادیق حق الناس، حقوق همسایگی، سد معبر و آلودگی صوتی، تخریب اموال عمومی و...
• گنجینه جهاد و دفاع: ماکت جنگ‌های خندق و احد، انواع سلاح‌های سبک و سنگین، غنائم جنگی گروه‌های تکفیری و...

ساعت کاری این مجموعه در روزهای سه‌شنبه، پنجشنبه و جمعه از ساعت ۱۶ تا ۲۲ و روزهای زوج (شنبه، دوشنبه، چهارشنبه) از ساعت ۹ تا ۱۴ است. بازدیدکنندگان در روزهای زوج فقط می‌توانند به‌صورت گروهی و با هماهنگی قبلی از موزه بازدید کنند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دانیال)

• بسیاری از شیعیان شب چهارشنبه و شب نیمه شعبان به این مسجد می‌روند و اعمال آن را به جا می‌آورند که شامل دو رکعت نماز تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان است که به شیوه‌ خاصی انجام می‌شود.
• مسجد جمکران هر روز هفته به‌صورت ۲۴ ساعته باز است.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی