میدان توپخانه

میدان توپخانه که با نام‌های میدان امام خمینی و میدان سپه نیز شناخته می‌شود، میدانی تاریخی در مرکز شهر تهران است. این میدان در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی در دوره ناصرالدین شاه و به دستور امیرکبیر ساخته شد و ساختمان‌های گرداگرد آن بار‌ها تخریب و نوسازی شده‌اند. میدان توپخانه از گذشته‌های دور مرکز حمل و نقل و ترافیک شهر تهران و همچنین محل گردهمایی‌های اعتراضی و اعدام برخی از محکومان نامی بوده‌ است. این میدان از خاطره‌های سه دوره تاریخی قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم را با خود یدک می‌کشد و بیشتر تغییرات در همین سه دوره رخ داده‌‌اند.

آدرس: استان تهران، تهران، میدان امام خمینی (ره) (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: ایمان شاهوردی)

میدان توپخانه به خیابان‌های بسیار مهم و پر رفت و آمدی متصل است و تعدادی از جاهای دیدنی تهران در نزدیکی آن قرار دارند. این میدان از شمال شرق به خیابان لاله‌زار، از شمال غرب به خیابان فردوسی، از غرب به خیابان امام خمینی (ره)، از شرق به خیابان امیرکبیر، از جنوب شرقی به خیابان ناصرخسرو و از جنوب غربی به خیابان باب همایون منتهی می‌شود. میدان توپخانه در محدوده منطقه ۱۲ شهرداری تهران جای گرفته‌ است.

خیابان باب همایون

• مترو: بهترین راه برای دسترسی به میدان توپخانه را می‌توان استفاده از مترو دانست. ورودی و خروجی ایستگاه مترو امام خمینی (ره) که تقاطع خط یک و دو مترو است، در ضلع جنوب غربی و شمالی این میدان قرار دارد.
• اتوبوس: در صورت تمایل می‌توانید از اتوبوس‌هایی استفاده کنید که به این میدان و پایانه‌های اطراف آن مثل پایانه فیاض‌بخش و پایانه قورخانه تردد می‌کنند.
• تاکسی: از نقاط مختلف شهر نظیر پایانه تاکسی میدان آزادی نیز برای این میدان تاکسی در نظر گرفته شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد بابایی)

میدان امام خمینی (ره) که پیش از انقلاب اسلامی با نام‌های «میدان توپخانه» و «میدان سپه» شناخته می‌شد، نام میدانی تاریخی در مرکز شهر تهران است که در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. این میدان به دستور امیرکبیر در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی بنا شد و مردم ایران از همان زمان شاهد وقایع تاریخی زیادی مثل تجمع‌های اعتراضی و اعدام بعضی از محکومان بوده‌اند. از جمله تجمع‌های مهم در این میدان می‌توان به گردهمایی طرفداران ملی‌شدن صنعت نفت در این میدان اشاره کرد.

گویا نام میدان در زمان امیرکبیر انتخاب شد و به‌دلیل آنکه جایی برای ابزار و آلات جنگی بود، آن را میدان توپخانه نامیدند. در دوره رضاشاه، نام میدان به میدان سپه تغییر کرد و تندیس او در وسط میدان گذاشته شد؛ زیرا او زمانی لقب سردار سپه داشت.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: ایمان شاهوردی،‌ شهزاد حیدری، فرهنگ سلامی، مهدی زراعت‌کار)

بلندترین ساختمان اطراف این میدان ساختمان مخابرات است که توسط وزارت پست و تلگراف و تلفن در دوره پهلوی دوم احداث و جایگزین ساختمان زیبای تلگراف‌خانه شد. این میدان همچنان یکی از پر رفت و آمدترین میدان‌های تهران است و بدون شک علاقه‌مندان بازی‌های کامپیوتری، مغازه‌های فروش لوازم بازی و در گذشته فروش نوارهای کنسول‌های سگا و میکرو و بازی‌های پلی‌استیشن را می‌شناسند و به یاد می‌آورند.

طرح ساماندهی میدان امام خمینی در مردادماه سال ۱۳۹۳ هجری شمسی در شورای شهر تهران به تصویب رسید که شامل جداسازی سطوح خدماتی، ترافیکی و پیاده‌راهی می‌شود. ضمن اینکه قرار است، بناهای تاریخی آن در ضلع غربی و جنوب غربی و شرقی نمایان شوند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ناشناس)

میدان توپخانه دارای عرضی حدود ۱۱۰ متر و طول تقریبی ۲۲۰ متر به‌شکل مستطیل است که دقیقا از تناسب توصیه شده در دوره رنسانس و باروک پیروی می‌کند. این میدان از بدو احداث، مرکزی برای تجمع، آتش‌بازی، مشق و رژه نظامی و همچنین اعدام محکومان بود.

امیرکبیر در سفر به روسیه با فضاهای نوین شهری آشنا شد و با دیدن میدان شهر سن‌پترزبورگ و نقشی که در سازماندهی فضاهای شهر داشت، به فکر افتاد تا در تهران نیز چنین فضایی با کارکردهای نوین بسازد. به این ترتیب، اندیشه‌ ساخت میدان توپخانه در ذهن او شکل گرفت. کار ساخت میدان توپ‌خانه در سال ۱۲۴۶ هجری شمسی (۱۲۸۴ هجری قمری) به دستور او در زمینی مستطیلی‌شکل و در بیابان شمالی میدان توپخانه قدیم (میدان ارگ کنونی) آغاز شد. معمار میدان، محمد ابراهیم‌ خان آذربایجانی، دایی کامران‌ میرزا بود. کار ساخت میدان ۱۰ سال طول کشید و در سال ۱۲۵۶ هجری شمسی به دستور اعتمادالسلطنه پایان گرفت. این خیابان در اوایل حکومت رضا شاه پهلوی، به مناسبت ورود ملک فیصل اول، پادشاه کشور عراق به تهران تمیز و آسفالت شد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ناشناس)

در گذر زمان ساختمان‌های گوناگونی در این میدان بر پا شد که از مهم‌ترین مراکز دولتی به‌ شمار می‌رفتند. در آغاز در سه سمت شمال، جنوب و غرب میدان، اتاقک‌های دو اشکوبه‌ای برپا شد که اشکوب نخست برای مهمات جنگی و اسلحه بود و اشکوب دوم و سوم شامل اتاق‌هایی برای سربازان می‌شد. در بخش شرقی میدان نیز ساختمانی برای درباریان ساختند. در میانه‌ میدان حوض بزرگ سنگی با فواره‌ای بلند جای گرفت که از باغچه‌ای سراسری برخوردار بود. جالب اینکه نرده‌های دور باغچه از تفنگ‌های از کار افتاده بودند.

پس از تخریب این بناهای یکنواخت و منظم اولیه، در سمت غرب میدان ساختمان نظمیه و در ضلع شرق آن ساختمان بانک شاهی ایران بر پا شد. سپس در ضلع شمالی میدان، ساختمان اداره بلدیه (ساختمان شهرداری) قد علم کرد و پس از آن نوبت به ساخت تلگراف‌خانه در جنوب میدان رسید. کریم بوذرجمهری، شهردار تهران به تقلید از یکی از میدان‌های سن‌پترزبورگ روسیه، در بخش جنوبی میدان توپخانه سازه‌ای بلند و گنبددار برای اداره‌ تلگراف ساخت.

در ادامه تجدید بنای ساختمان نظمیه در دستور کار قرار گرفت و سپس در ضلع جنوب‌غربی میدان، اداره عبور و مرور (راهنمایی و رانندگی) ساخته شد. بعدها به‌جای بنای نخستین بانک شاهی، ساختمان جدید بانک بازرگانی (بانک تجارت کنونی) احداث شد. از تغییرات دیگر پیرامون میدان توپخانه می‌توان به تخریب ساختمان تلگراف‌خانه اشاره کرد که به‌جای آن، ساختمان بلندمرتبه وزارت پست و تلگراف و تلفن بنا شد.

ساختمان ۱۴ طبقه مخابرات

ساختمان بلدیه در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۷ هجری شمسی به دستور شهردار وقت تخریب شد و در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ هجری شمسی طرح بازسازی و احیای این عمارت ارزشمند مطرح و از سال ۹۴ عملیات احداث پروژه با نام خانه شهر کلید خورد. طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار شد تا ساختمان بلدیه مانند ساختمان اولیه آن باشد.

شواهد تاریخی در تهران نشان می‌دهد که میدان توپخانه سه دوره دگرگونی را پشت سر گذاشته و در هر دوره، ساختمان‌ها و بناهای آن تخریب و ساختمان‌های تازه‌ای به‌جای آن‌ها بر پا شده‌ است. با این وجود، سیمای تاریخی این میدان با بنای تلگراف‌خانه که از نظر معماری به میدان حسن‌آباد تهران شباهت دارد، بیش از سیمای دیگر دوره‌ها در یادها مانده‌ است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: جواد دهچی)

در حال حاضر پروژه پلازای امام خمینی در این میدان در دست اجرا است که شامل مساحتی به بزرگی ۴,۹۲۵ متر مربع می‌شود. احیای ساختمان بلدیه با نمای قبلی خود، یکی از اقدامات این پروژه به حساب می‌آید. بام سبز و ایجاد فضایی برای تردد عابران پیاده از ویژگی‌های پلازای امام خمینی است. طبق برنامه، بیش از چهار هکتار میدانگاه شهری ایجاد می‌شود و میدان امام خمینی دوباره به شخصیت و اصالت خود برمی‌گردد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ناشناس)

در اوایل احداث میدان توپخانه، چند عراده توپ غنیمتی شاه عباس صفوی از پرتغالی‌های جزیره هرمز در آن قرار داشت. شاه‌ عباس پرتغالی‌ها را از خلیج‌ فارس بیرون کرد و توپ‌هایی را که به غنیمت گرفته بود، با خود به پایتختش اصفهان آورد؛ اما مشخص نیست که چگونه این توپ‌ها سر از تهران درآورند. در زمان ناصرالدین شاه، توپ‌ها را به نشانه‌ رویدادی مهم در تاریخ ایران و یادآوری پیروزی ارتش ایران بر بیگانگان اروپایی، در میدان توپخانه گذاشتند. یکی از توپ‌های این میدان سرگذشت جالبی پیدا کرد؛ همان توپی که به «توپ مروارید» مشهور شد. توپ مروارید در جنوب میدان توپخانه جاگذاری شده بود و تهرانی‌های شوخ طبع می‌گفتند که توپ با پای خود از خلیج‌فارس به تهران آمده است و کرامت‌ها دارد! از این‌ رو، زنان تهرانی که آرزو و خواسته‌ای داشتند، گوشه‌ای از چادر یا چارقد خود را پاره می‌کردند و به توپ مروارید گره می‌زدند. در ذهن آن‌ها این باور شکل گرفته بود که توپ مروارید، زنان نازا را درمان می‌کند. در نتیجه در کنار توپ شمع روشن می‌کردند و از آن شفا و درمان می‌خواستند!

میدان توپخانه در دوره مشروطه بارها محل تجمع مخالفان مشروطه بود و واقعه میدان توپخانه در اینجا رخ داد. در سال‌های ملی شدن صنعت نفت نیز راهپیمایی‌های بسیاری در این میدان صورت گرفت. در روزهای نزدیک به کودتای ۲۸ مرداد، میدان توپخانه صحنه تظاهرات و جلسات نیروهای مخالف شاه و هواداران مصدق بود. تندیس رضاشاه واقع در میدان در روز ۲۶ مرداد ۱۳۳۲ هجری شمسی برانداخته شد. این اتفاق یک بار دیگر پس از خروج محمدرضا شاه در جریان انقلاب ۱۳۵۷ هجری شمسی، به دست مخالفان رخ داد؛ اما پایه مجسمه با همان طراحی و نقوش (تقابل شهریار و شیر) پابرجا ماند و امروزه نگهدارنده نشان رسمی جمهوری اسلامی است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Ninara)

میدان توپخانه از همان سالی که ساخته شد، جایی برای انجام آیین‌ها و جشن‌ها بود. هنگام تحویل سال، در اینجا توپ‌ شلیک می‌شد. آتش‌بازی و جشن‌های رسمی کشور نیز در این میدان انجام می‌گرفت.

از مهم‌ترین اعدام‌های این میدان نیز می‌توان به اعدام شیخ فضل‌الله نوری، صنیع حضرت، نایب حسین کاشی، اصغر قاتل، پزشک احمدی و هوشنگ ورامینی اشاره کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Hayk Ghazarian)

• ساختمان بانک تجارت: از میان ساختمان‌های قدیمی میدان توپخانه، تنها این بنا همچنان پابرجا مانده و به‌عنوان اثری ملی ثبت شده‌ است.
• ایستگاه مترو: در ضلع غربی میدان توپخانه که ساختمان نظمیه قرار داشت، ایستگاه مترو جای گرفته است.
• ساختمان مخابرات: در آغاز دوره رضا شاه، نخست ساختمان تلگراف‌خانه در جنوب میدان ساخته شد. بعدها ساختمان ۱۴ طبقه پست و تلگراف و تلفن به‌جای آن قرار گرفت و امروزه بزرگ‌ترین ساختمان اطراف میدان محسوب می‌شود.
• ساختمان خانه شهر: این ساختمان در زمینی به مساحت ۴,۹۰۰ متر مربع و زیربنای ۱۸,۰۰۰ متر مربع در چهار طبقه در حال احداث است.
• موزه استاد صنعتی: موزه آثار استاد علی‌اکبر صنعتی در ضلع شمال غربی میدان توپخانه و ابتدای خیابان فردوسی قرار دارد.

نویسنده: علیرضا کیخا/ بازنویسی: صدیقه شجاعی