نارین قلعه‌ میبد

معروف‌ترین اثر تاریخی میبد، دژ باستانی نارین قلعه یا به گویش محلی نارنج قلعه است که با حدود ۵۰۰۰ سال قدمت، کهن‌ترین ارگ حکومتی جهان به حساب می‌آید. طراحان و سازندگان نارین قلعه با به کارگیری اصول معماری، دژی محکم و استوار را به‌عنوان اثری مثال‌زدنی برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. این قلعه به‌لحاظ ساختار دفاعی با پنج حصار و دربند از ساختار پیچیده و منحصربه‌فردی بنا برخوردار است که تقریبا نفوذ دشمن به داخل قلعه را غیرممکن می‌کرد. ظاهرا نارین قلعه تا قرن‌های اولیه اسلامی محل سکونت بوده و سپس متروکه شده است. این اثر تاریخی در تاریخ هشت مرداد ۱۳۵۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۰۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

نارین‌ قلعه که از جاهای دیدنی میبد به شمار می‌آید، در استان یزد، شهرستان میبد واقع شده است. این قلعه باشکوه در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غرب شهر یزد و روی تپه‌ای به ارتفاع ۲۵ متر قرار دارد. بعد از ورود به شهر باستانی میبد به میدان شهرداری بروید؛ سپس به خیابان امام خمینی (ره) وارد شوید تا برج بلند این قلعه را ببینید.

• آدرس: استان یزد، میبد، میدان شهرداری، بلوار امام (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

شهر قلعه‌ها که در مناطق مختلف ایران به چشم می‌خورند، نوعی تاریخ شهرسازی مصور هستند که از دوران باستان برای ما به یادگار مانده‌اند. نارین‌ قلعه‌ میبد نیز بعد از ارگ بم بزرگ‌ترین شهر قلعه‌ خشتی ایران به حساب می‌آید که دارای ساختاری همانند ساختار ارگ بم است و به همان اندازه چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.

این قلعه که در تاریخ هشت مرداد ۱۳۵۴ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، بر بلندترین تپه شهر میبد بنا شده است و به سراسر شهر میبد اشراف دارد. این امر و نتایج بررسی‌های انجام‌شده، از احتمال وجود چندین سکونتگاه روی تپه در دوره‌های پیش از احداث نارین قلعه حکایت دارند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

با وجود استحکام بنا و آسیب‌های اندک در طول چند هزار سال، بخش‌هایی از این قلعه شامل برج‌ها، خندق و حصارهای بیرونی در دوران پهلوی و هنگام ساخت جاده‌های جدید تخریب شدند. این قلعه در اصل شامل پنج حصار و چهار برج بلند استوانه‌ای بود که در حال حاضر فقط حوزه مرکزی آن‌ها باقی مانده است. نارین قلعه، سازه‌ای باشکوه و تماشایی محسوب می‌شود که دیدن این بنا برای دوستداران تاریخ چند هزار ساله ایران قطعا جذاب و پرهیجان خواهد بود.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

جعفری، نخستین تاریخ‌نویس استان یزد (قرن هشتم)، احداث نارین‌ قلعه‌ را به سلیمان نبی (ع) نسبت داده است. او با بیان افسانه‌ای، علت ساخت آن توسط حضرت سلیمان (ع) را پنهان کردن گنج وی بازگو می‌کند؛ اما این ماجرا تاریخی نبوده و وجه افسانه‌ای داشته است. کاوشگران طی حفاری‌های صورت‌گرفته در این مکان، پاره‌سفالی کشف کردند که بیانگر اطلاعات مهم و زیادی در مورد تمدن و قدمت این عمارت کهن است. به نظر می‌رسد روی این پاره‌سفال تصویر موجودی نیمه انسان-نیمه حیوان به چشم می‌خورد که شباهت بسیاری به نقش‌نگاره‌های هزاره‌ سوم قبل از میلاد مسیح و تمدن عیلامی‌ها دارد.

همچنین نارین‌ قلعه در بدو دوران ظهور اسلام نیز از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار بود و از آن به‌عنوان مکانی مستحکم و غیرقابل نفوذ در مقابل دشمنان و بیگانگان استفاده می‌شد.

کارشناسان معماری بر این عقیده‌اند که قرارگیری و احداث نارین‌ قلعه روی زمینی بکر صورت نگرفته است. آثاری از معماری به‌صورت ساختارخشتی در بخش‌ها و لایه‌های زیرین، قسمت‌های زیر دیوار شمالی و بخش شاه‌نشین وجود دارد که اهمیت این مجموعه‌ را نشان می‌دهند. این ساخت‌وسازها نیز ظاهرا روی بخشی با قدمت بیشتر انجام شده است که حضور آثار ناشی از سوختگی و تنور و همچنین تعدادی سفال مربوط به دوران آهن که در زیر سازه‌ خشتی وجود دارد، می‌توانند بر این ادعا صحه بگذارند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Soheil46)

به نظر می‌رسد که این بنای تاریخی در دوران مختلف مورد ساخت‌‌وسازهای متعددی قرار گرفته است؛ هر چند بخش‌های زیرین به‌دلیل مستور بودن یا عدم‌دسترسی اکتشاف نشده‌اند؛ ولی کارشناسان باستان‌شناسی بر این باور هستند که توده‌ خشتی وسیع روی آن متعلق به دوران ساسانیان است. آن‌ها مهر و کتیبه‌ پهلوی مربوط به آن را دلیل این ادعا می‌دانند. جالب اینکه قلعه مذکور در دوران اوایل ظهور اسلام به‌عنوان محل سکونت مورد استفاده بوده است؛ چراکه می‌توان‌ بخش‌هایی از معماری قرن چهارم و پنجم هجری قمری را در این مجموعه‌ مشاهده کرد.

احتمالا عملیات تعمیر، مرمت و ساخت در نارین‌ قلعه در دوران حکومت آل مظفر به پایان رسیده است که این بازسازی‌ها را می‌توان در بخش شاه‌نشین، مردم‌نشین، برج و باروها و خندق مشاهده کرد. با اعتقاد معماران، مرمت این قسمت‌ها بدون رعایت اصول درست معماری و غیرمستحکم بوده است که به‌صورت دیوارهای چینه و خشت مشاهده می‌شود.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan)

نارین قلعه که در بین گذشتگان به نام دژ دالان نیز شهرت داشت، روی تپه‌ای مرتفع احداث شده است که با قرارگیری بر آن می‌توان به تمامی شهرستان میبد و اطراف آن اشراف داشت. برخی کارشناسان معماری گفته‌اند که این عمارت عظیم تاریخی، یکی از بناهای خشتی بر جا مانده از دوران ایران باستان محسوب می‌شود که به‌دلیل نوع معماری همچنان محکم و استوار از دل تاریخ قد برافراشته است. مساحت این بنای تاریخی که قدمت آن‌ را به دوران اشکانی و پیش از اسلام نسبت داده‌اند، بالغ بر سه هکتار در بخش شاه‌نشین و در بعضی منابع ۱۵,۰۰۰ متر مربع نام برده شده که به نظر این عدد به بخش شارستان آن مرتبط باشد. نارین قلعه‌ میبد به‌صورت هفت طبقه و به‌گونه‌ای احداث شده است که برج و باروها و دربندهای مختلفی دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan)

نارین قلعه از دو قسمت اصلی برای سکونت و زندگی تشکیل شده است که به دو بخش بالایی و پایینی شهرت دارد. بخش پایینی شامل مردم‌نشین، مسجد، حمام و گذرگاه‌ها و دیگر بخش‌های شهری می‌شود که در معماری شهری به آن شارستان می‌گویند و امروزه اثری از آن‌ها باقی نمانده است. در بخش بالایی موسوم به حاکم‌نشین، بناهایی در سه طبقه احداث شده است که از دربند سوم شروع می‌شود و با حرکتی حلزونی شکل در بخش شاه‌نشین (شاه‌نشین مظفری) پایان می‌یابد. سوراخ‌هایی به‌عنوان روزنه در بخش‌های بالایی دیوارها قرار گرفته‌اند که نور فضاهای سرپوشیده را تامین می‌کردند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

از نکات معماری جالب در ساخت این مجموعه‌ عظیم تاریخی می‌توان به حفر خندقی اشاره کرد که نقب‌های زیر آن تا امتداد یک فرسنگ ادامه دارد. همان گونه که در تمامی شهر قلعه‌های ایران، حفر خندق بخشی از امور دفاعی شهر بوده، در طراحی این شهر قلعه نیز حفر خندق با هدف امور دفاعی و نظامی در مقابل تجاوز و حمله‌ بیگانگان صورت گرفته است.

نارین‌ قلعه‌ میبد، چهار برج گرد با ارتفاع زیاد دارد که متاسفانه در عصر حاضر تنها بخش مرکزی آن‌ها بر جا مانده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan)

ساخت اتاق‌های فراوان و تودرتو، یکی دیگر از بخش‌های معماری در این دژ استوار است که تعداد زیادی از این اتاق‌ها به‌دلیل قرارگیری در قسمت‌ها و طبقات زیرین قلعه و فروریختن راهروها قابل دسترسی و اکتشاف نیستند. برخی از کارشناسان معماری معتقدند که در ابتدا این قلعه را با حفر خندق پی‌ریزی کرده‌ و سپس پنج طبقه را با استفاده از مصالح خشت و گل احداث کرده‌اند. ابعاد خشت‌هایی که در ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته است، با یکدیگر تفاوت دارد و همین امر نشان‌دهنده ساخت و تکمیل قلعه در دوران مختلف تاریخی است. برخی از این خشت‌ها که احتمال می‌رود در دوران مادها استفاده شده باشند، از ابعادی برابر با ۱۰*۲۴*۴۰ سانتی‌متر برخوردار هستند.

پلی چوبی برای این قلعه تعبیه شده بود که با احداث خیابان در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی از بین رفت. گویا علت تعبیه‌ این پل که در بخش غربی قلعه قرار داشت، ارتباط قلعه با شهر بوده است که در مواقع لزوم روی خندق قرار می‌گرفت.

دروازه‌ ورودی با دو برج در بخش غربی قلعه قرار دارد که برای تردد و محافظت از آن‌ به کار می‌رفت.

یک چاه بسیار قدیمی و چهارضلعی در قلعه وجود دارد که نشان‌دهنده قدمت دیرینه این بنا است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan)

از نکات جالب در مورد این مکان تاریخی می‌توان به حضور شبکه‌های زیرزمینی قابل تردد اشاره کرد که طراحان و معماران آن دوران، آن‌ها را برای تدارک و تهیه‌ مایحتاج زندگی افراد از جمله آب و غذا احداث کرده‌ بودند؛ راه‌هایی که گفته می‌شود هرگز توسط هیچ بیگانه و متجاوزی فتح نشد. برخی از باستان‌شناسان، قدمت سکونت در این مجموعه‌ تاریخی را حدود سه تا چهار هزار سال قبل از میلاد برآورد کرده‌اند. بر اساس این قدمت به نظر می‌رسد که نارین‌قلعه از کهن‌ترین تمدن بشری تاریخ یزد برخوردار باشد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: غزل کهن‌دل)

بنای نارین قلعه با کاربری نظامی ساخته شد و در طول تاریخ، جنگ‌های بسیاری به خود دید؛ با این‌ حال، برخی احتمال می‌دهند که از این قلعه به‌عنوان معبد نیز استفاده می‌شد. با توجه به خطراتی که در زمان حمله بیگانگان برای مردم وجود داشت، راه‌های زیرزمینی گسترده‌ای در نارین قلعه ساخته شد تا علاوه بر رفت‌وآمد، به‌منظور تهیه ملزومات زندگی مورد استفاده قرار بگیرند. پیچیدگی و پنهان بودن این مسیرها باعث شد تا در طی هیچ تجاوزی، فتح نشوند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Davide Mauro)

گفته می‌شود که منظور حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه از دژ سپیدی که به دست سهراب ویران شد، نارین قلعه میبد بوده است. کتاب «تاریخ جدید یزد در قرن نهم» به ساخت قلعه میبد توسط دیوان اشاره می‌کند. همچنین در آن نوشته شده است:

قلعه را در زمان سلیمان پیغمبر علیه‌السلام ساختند... سلیمان فرمود كه دیوان كوهی را كه قابل اقلاع باشد، جهت حفظ خزینه قلعه بسازند... دال دیو به این كوه گل رسید و به‌غایت قابل قلعه دید... سلیمان فرمود كه بر این پشته از گل‌سنگ قلعه حصین دال دیو بسازد. دیو به‌ فرمان سلیمان قلعه میبد بساخت و بعضی خزائن سلیمان به آن قلعه نقل كردند... و او را قلعه دالان خوانند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan)

• ساعت بازدید از نارین قلعه از هشت تا ۱۷ است.
• هزینه بلیط گردشگران ايرانی در سال ۱۴۰۰ معادل ۴۰۰۰ تومان است.
• هنگام بازدید از قلعه به آن صدمه نزنید و در حفاظت از آن بکوشید.
• نارین قلعه میبد در روز‌های شنبه عصر، تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی (ع) در ۲۱ رمضان، رحلت پیامبر (ص) در ۲۸ صفر، رحلت امام خمینی (ره) در ۱۴ خرداد و ۲۵ شوال شهادت امام جعفر صادق (ع) تعطیل است.
• موقع غروب بهترین زمان‌ برای عکاسی در نارین قلعه است.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی