حمام قجر

حمام قجر یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های تاریخی ایران و از جاهای دیدنی قزوین محسوب می‌شود که در دوره صفوی ساخته شد. این حمام که در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، امروزه به‌عنوان موزه مردم‌شناسی قزوین فعالیت می‌کند. به این ترتیب، علاوه بر تماشای معماری و تزیینات بنایی تاریخی می‌توانید با فرهنگ و آداب و رسوم مردم قزوین آشنا شوید.

• آدرس: استان قزوین، شهر قزوین، بلوار نادری، خیابان عبید زاکانی، کوچه محمدرضا درگاهی (نمایش روی نقشه)

حمام قجر قزوین در خیابان عبید زاکانی، کوچه محمدرضا درگاهی قرار دارد.

حمام قجر قزوین در نزدیکی سبزه میدان قرار دارد و به همین خاطر، تاکسی‌های بسیاری از این میدان عبور می‌کنند. همچنین، برخی از خطوط اتوبوس نیز در نزدیکی میدان توقف دارند. زمانی که به سبزه میدان رسیدید، باید بلوار نادری را به‌سمت شمال بروید. پس از آن، وارد خیابان عبید زاکانی شوید و مسیرتان را ادامه دهید تا به کوچه درگاهی برسید. دسترسی به حمام از طریق خیابان زرآبادی نیز وجود دارد.

حمام قجر یکی از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین گرمابه‌های قزوین است که در دوره صفویه در محله عبید زاکانی فعلی ساخته شد و در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۰۱ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این حمام در دوران خود کاربرد بسیاری داشت و بیشتر مردم شهر برای استحمام از آن استفاده می‌کردند. به‌تدریج این حمام از رونق افتاد و برای مدتی طولانی به‌ فراموشی سپرده شد. سرانجام سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین آن را خریداری کرد و مورد مرمت قرار داد.

حمام قجر به دستور شاه عباس دوم صفوی توسط امیر گونه خان، از سرداران و امرای وی ساخته شد و در ابتدا حمام شاهی نام داشت. در دوره قاجار به‌دلیل اینکه معمار بنا از خاندان قاجاریه بود، نام حمام به «حمام قجر» تغییر پیدا کرد.

تاریخ احداث این حمام، «صحت عافیت» معادل سال ۱۰۵۷ هجری قمری عنوان شده است. در دوره‌ای تاریخی، معماران بنا برای ماندگاری تاریخ ساخت، آن را به‌صورت رمزگونه یا به شعر نوشته و با احتساب عدد ابجد، تاریخ ساخت در دل شعر باقی می‌ماند. این روش باعث می‌شد که شعر در اذهان باقی بماند و اگر زمانی کتیبه‌ بنا از بین می‌رفت، تاریخ ساخت آن محفوظ بود. در شعر زیر نیز می‌توان به تاریخ ساخت حمام قجر پی برد:

ساخت از لطف شاه حمامی به لطافت قبول هر مقبل

چون یکی از درون برون آید صحت عافیت بود تاریخ

این بنای تاریخی در سال ۱۳۷۹ توسط میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین خریداری و با سرمایه‌گذاری شهرداری قزوین و مدیریت سازمان نوسازی و بهسازی مرمت شد. هم‌اکنون این مجموعه به‌عنوان موزه مردم‌شناسی فعالیت می‌کند.

مساحت حمام قجر حدود ۱,۰۴۵ متر مربع است و شامل دو قسمت جداگانه زنانه و مردانه می‌شود؛ به این ترتیب، زنان و مردان می‌توانستند در یک بازه زمانی از حمام استفاده کنند. حمام قجر قزوین مانند همه‌ حمام‌های ایرانی از سه بخش اصلی سربینه، میان‌در و گرم‌خانه تشکیل شده‌ است. اصول معماری این حمام‌ها بر اساس طب سنتی طراحی شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که از سربینه تا گرم‌خانه، دما و رطوبت به‌تدریج افزایش می‌یابد.

در اصلی حمام رو به جنوب باز می‌شود و با راه‌پله مارپیچی به سربینه می‌رسد. در دیگری نیز از سمت غرب به حمام راه داشته که احتمالا مخصوص بانوان بوده است.

• سربینه: سربینه بزرگ گرمابه که حوض زیبایی در وسط آن قرار دارد، فضایی سرد و خشک دارد و در معماری ایرانی این فضا معمولا به‌شکل هشت‌ضلعی ساخته ‌می‌شود. سربینه حمام قجر قزوین نیز نقشه‌ای هشت‌ضلعی دارد و از دو طاق جناغی در بخش شرقی و غربی تشکیل شده است. در اطراف حوض سکوهایی وجود دارد که در گذشته محل رختکن بود و در حال حاضر بخشی از اشیا موزه مردم‌شناسی در آن قرار گرفته‌اند. سربینه به‌عنوان مکانی برای تعویض لباس و آماده‌شدن برای استحمام استفاده می‌شد و توسط راهرویی که دارای طاق جناغی بسیار باریکی است، به گرم‌خانه راه می‌یافت. در گذشته سربینه علاوه بر رختکن، فضایی عمومی برای دادوستد و گپ‌وگفت بود.
• میان‌در: میان‌در فضایی است که سربینه و گرم‌خانه را از هم جدا می‌کند. این تفکیک فضایی از طریق راهروها و هشتی‌های طولانی صورت می‌گیرد تا افراد هنگام خروج از حمام به‌طور ناگهانی از هوای گرم وارد هوای سرد نشوند.
• گرم‌خانه: گرم‌خانه زنانه و مردانه به‌شکل چلیپا است و اتاقک‌هایی برای شست‌و‌شو در شرق و غرب آن وجود دارد. حمام قجر قزوین گرم‌خانه‌ای بزرگ شامل خزینه آب گرم، حوض آب سرد، اعیان‌نشین و آب‌انبار دارد. انتقال آب در حمام قجر از طریق لوله‌های سفالی یا اصطلاحا «تنپوشه‌های سفالی» انجام می‌شد. ازاره گرم‌خانه‌ تا ارتفاع ۱٫۵ متر کاشی‌کاری شده و رسمی‌بندی و یزدی‌بندی سقف‌ها به زیبایی این بخش از حمام افزوده‌اند. سنگ‌های بزرگ و یک تکه‌ای برای سکوها استفاده شده است که از ویژگی‌های این بنا محسوب می‌شود.

کاشی‌کاری بخشی جدانشدنی از معماری ایرانی است و در کنار طاق‌های رسمی‌بندی، یکی از تزیینات اصلی حمام قجر به حساب می‌آید. همچنین، کف این حمام با سنگ مرمر پوشیده شده است. این حمام گنبد آجری بزرگی دارد که در بخش مرکزی آن، فضایی به‌عنوان نورگیر به چشم می‌خورد. این نورگیر نور تمام بخش‌های حمام را تامین می‌کند. در گذشته حمام‌ها نسبت به سطح خیابان پایین‌تر ساخته می‌شدند و برای تامین‌ نور و تهویه، جام‌خانه‌هایی در سقف آن‌ها تعبیه می‌شد که علاوه بر کاربرد مفیدش، نمای زیبایی به حمام‌های ایرانی می‌داد.

موزه مردم‌شناسی حمام قجر در حال حاضر به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری یافته است و از سه بخش تالار اقوام، مشاغل و آیین‌ها تشکیل می‌شود که به‌وسیله مجسمه‌هایی در اندازه‌های واقعی، زندگی روزمره مردم را نشان می‌دهند. در قسمت سربینه زندگی اقوام غالب ساکن قزوین مانند تات، مراغی، کرد، لر و ترک به معرض نمایش گذاشته است. در تالار میاندر، آیین‌های سیزده بدر، پنجاه بدر و مراسم سوگواری امام حسین (ع) و در قسمت آخر نیز ۶ شغل حجامت، مکتب‌خانه‌داری، بارفروشی، آهنگری، تعزیه‌خوانی، دعانویسی و حلاجی قابل بازدید هستند.

برای ساخت مجسمه‌های مومی موزه دقت و ظرافت بسیاری به کار رفته است و لباس‌ آن‌ها در تاریخ اقوام سنتی ثبت شده‌اند. حتی مشاغل و آیین‌هایی که در این موزه به آن‌ها اشاره شده است، همگی کاملا موثق‌ و معتبر هستند. برای شکل‌گیری این موزه پژوهش‌های بسیاری انجام شده است. به همین خاطر، نمی‌توان هیچ تناقض تاریخی و فرهنگی در آن یافت.

نقش‌برجسته‌ای از مراسم آیینی پنجاه بدر در قزوین، بازسازی مراسم انگورچینی، تابلوی مراسم ۱۲ محرم، زین اسب اولین شهردار قزوین (میرزا حسن شهیدی)، طایفه تات، طایفه کردها، طایفه ترک‌ها، طایفه مراغی‌ها، زین شتر مربوط به دوره قاجار، سنت شیرواره، سنت پخت شیرینی خانگی در قزوین، دست‌‌فروشی با چرخ‌های دستی در گذرهای شهری، نمونه کارگاه مسگری و سفیدگری ظروف مسی، لباس عروسی سنتی قزوینی، چنگ قائم‌ الزاویه دوره اسلامی، سماور برنجی متعلق به بلدیه قزوین، ظرف مسی حمل آب، ظرف روغن مسی (مربوط به دوره قاجار) و... از جمله مواردی هستند که در این موزه به نمایش درآمده‌اند.

یکی از نکات جالب‌توجه درباره فرهنگ مردم قزوین چند‌ملیتی‌بودن آن‌ها است. زمانی که شاه تهماسب صفوی در قرن دهم هجری پایتخت ایران را از تبریز به قزوین منتقل کرد، مهاجران بسیاری عازم قزوین شدند و این موضوع را می‌توان در موزه مردم‌شناسی قزوین به‌وضوح مشاهده کرد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: امید هندوپور)

• بازار قزوین: اینبازار که قدمت آن به دوران صفویه و قاجاریه می‌رسد، از بخش‌های مهمی نظیر مسجدالنبی، سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر، سرای قیصریه، سرای حاج رضا، سرای رضوی و... تشکیل شده است.
• گرمابه خان: این گرمابه که مربوط به دوره قاجار است، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۲۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• حمام قجر در کوچه‌ای یک‌طرفه و باریک قرار دارد؛ از همین رو برای پیداکردن آن باید کمی دقت کنید.
• از آنجا که بسیاری از کوچه‌ها ورود ممنوع هستند، از نرم‌افزارهای ایرانی برای رسیدن به حمام قجر استفاده کنید.
• هزینه بلیط ورودی حمام قجر در تیر ۱۴۰۱ معادل ۷۰۰۰ تومان است.
• ساعت بازدید از حمام ۹ تا ۱۸ است.

نویسندگان: پریسا همایونی، علیرضا کیخا/ بازنویسی: صدیقه شجاعی