مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین یا مسجد جامع عتیق از بزرگ‌ترین و قدیمی‌‌ترین مساجد ایران و یکی از جاهای دیدنی قزوین است که در سال ۱۹۲ هجری قمری به فرمان هارون‌الرشید ساخته شد. این مسجد شگفتی‌های معماری دوران مختلف تاریخ را به نمایش گذاشته و روایت‌هایی از دوران بنی عباس تا قاجاریه را در خود جای داده است. عالی‌ترین معماری ایرانی-اسلامی را می‌توان در گنبد بسیار زیبای مسجد و مناره‌های کاشی‌کاری و صحن‌های آن مشاهده كرد. این مسجد جزو آثار ملی ایران به شمار می‌رود و بازدید از آن در ساعات برگزاری نماز جماعت امکان‌پذیر است.

• آدرس: استان قزوین، شهر قزوین، خیابان شهدا (سپه) (نمایش روی نقشه)

ورودی اصلی مسجد جامع قزوین در خیابان شهدا (خیابان سپه) قرار دارد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس:مهدی کریمی)

برای بازدید از مسجد جامع قزوین باید از چهارراه ولیعصر (ع) به‌سمت چهارراه آزادی یا همان سبزه میدان حرکت کنید. سپس به‌سمت چپ بروید و مسیر خود را ادامه دهید. با عبور از خیابان پیغمبریه و بنای قدیمی هتل گراند قزوین، به خیابان سپه یا شهدای فعلی می‌رسید که مسجد در آن قرار دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مصطفی معراجی)

مسجد جامع قزوین یکی از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد ایرانی است که با نام‌های مسجد کبیر و مسجد عتیق نیز شناخته می‌شود. مسجد جامع یکی از پنج مسجد بزرگ ایران به شمار می‌رود که پس از ورود دین اسلام به ایران ساخته شد. این سازه تاریخی در ردیف نخستین مساجد چهار ایوانی ایران قرار دارد و مهم‌ترین و زیباترین ایوان آن، ایوان جنوبی است. مسجد جامع تا قبل از دوره صفوی بسیار کوچک و حتی تک ایوانی بود. گنبد سلجوقی، طاق هارونی، مناره‌های مرتفع و کتیبه‌های چشم‌نواز از جاذبه‌های حیرت‌انگیز این مسجد تاریخی هستند که بازدیدکنندگان را به وجد می‌آورند. این مسجد در دی ماه سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Iliya Hp)

مسجد جامع قزوین مجموعه‌ای از سبک‌های مختلف و متعدد معماری، از دوره بنی عباس تا شاهان قاجاریه را در بر می‌گیرد که قدیمی‌ترین نشان معماری آن به سده دوم هجری قمری باز می‌گردد. این بنای تاریخی ارزشمند تا قبل از اینکه به مسجد تبدیل شود، آتشکده‌ای ساسانی بود که با تغییر مذهب اهالی قزوین به اسلام و مهاجرت گسترده قبایل عرب به این شهر، کاربری مسجد پیدا کرد. گفته شده است این اتفاق در سال ۱۹۲ هجری قمری به دستور هارون الرشید رخ داد و مسجد روی خرابه‌های آتشکده ساسانی ساخته شد. البته طبق برخی روایات، هارون الرشید به‌همراه قاضی ابوالحسن محمد بن یحیی بن زکریا و صاحب ابی العباس بن سریح این مسجد را بنا کردند و عنوان طاق هارونی را به آن دادند.

مسجد جامع قزوین در برهه‌های مختلف تاریخ مورد هجوم قرار گرفت و متعاقبا بارها و بارها مرمت شد. جالب است بدانید بخشی از ایوان جنوبی که زیباترین و مهم‌ترین ایوان مسجد است، در گذشته‌هایی دور و در پی یورش مغولان و هجوم افغان‌ها به آتش کشیده شد و در گذر زمان با احیا و مرمت جانی دوباره گرفت. علاوه بر ایوان جنوبی، سردر زیبای مسجد جامع قزوین نیز از آسیب روزگار در امان نمانده و آخرین بار در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفته است. در سال‌ ۴۱۳ هجری قمری به‌ فرمان‌ سالار ابراهیم‌ مرزبان‌ طبقات‌ صحن‌ بزرگ‌ مجددا ساخته‌ شد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: بهنام مینایی)

با وجودی که اصل بنای مسجد جامع به پیش از اسلام می‌رسد؛ در فاصله سال‌های ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری قمری به دستور امیر خمارتاش، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی، بخش‌هایی چون گنبد آجری، صحن، مدرسه، خانقاه، چاه‌خانه و مقصوره خمارتاشی در ضلع جنوبی مسجد ساخته شد و تغییرات زیادی نیز در دوره صفویه روی آن صورت گرفت. در سال‌ ۵۴۸ هجری قمری نیز ملک‌ مظفرالدین‌ الب‌ ارغون‌ بن‌ تعش‌، سرای کوچکی رو به‌ قبله‌ بنا کرد که‌ در آن‌ مجلس‌ تفسیر و حدیث‌ برگزار می‌شد. در دوره‌ صفویه‌ بخش‌های‌ وسیعی‌ از جمله‌ ایوان‌ها، مناره‌ها و رواق‌ها به مسجد افزوده‌ شد. سرانجام در زمان قاجاریه در دوره حاکمیت سعدالسلطنه قسمتی از بنا مورد بازسازی قرار گرفت و مسجد به‌شکل کنونی درآمد.

در اردیبهشت سال ۱۳۹۲ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین، موزه سنگ و سفال را در شبستان غربی این مسجد تاریخی افتتاح کرد. در این موزه انواع سفالینه‌ها، سنگ‌نگاره‌ها، ارسی، کاشی و انواع گچبری‌ها در معرض دید علاقه‌مندان قرار داشت که در حال حاضر آثار موزه به عمارت عالی قاپو انتقال یافته است. موزه‌ای به نام موزه دریچه نیز در این محل فعالیت می‌کرد که برچیده شد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: امین فداکار)

مسجد جامع قزوین، بنایی چهار ایوانی است که معماری آن با فرهنگ و اقلیم ایران تناسب دارد. این مسجد با صحنی به وسعت ۴۰۰۰ متر مربع، چهار در ورودی و هشت شبستان، از بزرگ‌ترین مساجد ایرانی به شمار می‌رود. ظاهرا مسجد جامع در ابتدا تک ایوانی بود و در گذر زمان به چهار ایوانی تبدیل می‌شود. در دو طرف هر ایوان، رواق‌هایی قرار دارد و روی هر رواق، نام امام جماعت آن دوران نوشته شده است. قدیمی‌ترین بخش مسجد، طاق هارونی است که در کنار طاق احمدیه و در میان رواق‌های جنوبی قرار دارد.

بخش‌هایی از مسجد جامع قزوین نظیر ایوان جنوبی، سردر ورودی و... در پی حوادث طبیعی و حمله مغولان دچار آسیب‌های فراوانی شده‌اند؛ اما طرح اولیه آن آن‌قدر قوی بوده است که توانسته بارها مورد مرمت قرار بگیرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

گنبد فیروزه‌ای بزرگی در قسمت جنوبی مسجد قرار دارد که از دوره سلجوقیان به یادگار مانده و از نوع گنبد دوپوش است. این گنبد از اولین نمونه‌های ابتدایی ساخت گنبد در ایران محسوب می‌شود.

در قسمت جنوبی مسجد محرابی زیبا پوشیده از سنگ مرمر وجود دارد که اطرافش با کاشی‌های رنگارنگ و کتیبه‌های گچ‌بری تزیین شده است. در فاصله کمی از محراب، منبری زیبا از جنس سنگ به چشم می‌خورد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: مصطفی معراجی)

دو مناره باشکوه بر بلندای مسجد جامع قزوین قرار دارد که نقش‌و‌نگارهای رنگارنگ و کاشی‌کاری‌های آن، هنر دوره قاجاریه را به تصویر می‌کشند.

سرداب یا زیرزمین که حالا بخشی از کتابخانه بزرگ به حساب می‌آید، در گذشته کاربری دیگری داشت و در تابستان محل اقامه نماز جماعت بود. سرداب مسجد جامع قزوین در سال ۱۳۱۳ هجری قمری توسط باقرخان سعدالسلطنه و به هزینه میرزاعلی اصغر خان عطابیک ساخته شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهرداد لشگری)

آب‌انباری در جلوخان مسجد قرار دارد که به‌عنوان آب‌انبار مسجد جامع قزوین شناخته می‌شود. طبق کتیبه موجود، ساخت این بنا مربوط به سلطنت شاه سلیمان صفوی است و شامل مخزنی بزرگ و دیوارهایی ضخیم می‌شود که با ۳۷ پله به عمق زمین می‌رود. در حال حاضر این آب‌انبار قدیمی‌ترین آب‌انبار شهر قزوین به حساب می‌آید که در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یک آبخوری در حیاط این مسجد وجود دارد که بین حوض و ایوان شرقی بنا قرار گرفته است. این آبخوری با ۱۰ پله به قنات خمارتاش می‌رسد، آب این قنات از دل آبخوری می‌گذرد، به جنوب شهر می‌رود و بیرون دروازه امامزاده حسین (ع) نمایان می‌شود.

در میان رواق‌های جنوبی مسجد دو صفه قرار دارد که یکی از آن‌ها به نام طاق هارونی یا گنبد هارونی معروف است؛ طاقی که به دهلیز ورودی شرقی وصل می‌شود. به گفته مورخان این طاق، قدیمی‌ترین بخش مسجد از جامع قزوین است که به فرمان هارون الرشید بنا شد. در ساختمان هارونی مصالحی چون خشت خام بزرگ، گل‌ولای به کار رفته است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Farzan trips)

مهم‌ترین و زیباترین ایوان مسجد جامع قزوین، ایوان جنوبی آن است که ساختمانی دو اشکوبه‌ای دارد. اشکوب در معماری به‌معنای طبقه و سقف است.

ایوان شمالی از بناهای متعلق به دوره شاه طهماسب صفوی محسوب می‌شود که مرمت‌های زیادی به خود دیده است. روزگاری در میان دو مناره زیبا و کاشی‌کاری این ایوان، ماذنه بزرگی وجود داشت که حالا برچیده شده است.

ایوان غربی روبه‌روی ایوان شرقی قرار دارد و در دو طرف آن، دو راهروی شمالی و جنوبی در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. این ایوان در گذشته تزییناتی زیبا و کاشی‌کاری رنگارنگی داشت که اثری از آن‌ها وجود ندارد.

از جزییات ایوان شرقی و تاریخچه آن اطلاعات روشنی در دست نیست؛ اما باقرخان سعدالسلطنه، فرماندار وقت قزوین به دستور و هزینه میرزا علی اصغرخان عطابیک در سال‌های ۱۳۱۲-۱۳۱۳ هجری قمری این ایوان را از نو بنا کرد که ساخت آن تا به امروز نیمه‌کاره باقی مانده است.

مقصوره خمارتاشی یا طاق‌ جعفری‌ در پشت‌ ایوان‌ جنوبی‌ واقع‌ شده‌ و از بخش‌های‌ باقی‌مانده‌ از دوره‌ سلجوقی‌ است‌ که‌ به دست‌ امیرخمارتاش‌ در دوره‌ ملک‌ شاه‌ سلجوقی‌ ساخته‌ شد.‌ مقصوره به دیواره یا مکانی بسته در دور محراب مسجد گفته می‌شود. این‌ مقصوره‌ مربعی‌شکل، طاق‌‌نماهایی‌ در اطراف‌ دارد و در قسمت‌ جنوبی‌ آن‌ محرابی‌ مرمری با کاشی‌های‌ رنگارنگ‌ و منبری‌ سنگی‌ دیده‌ می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Rene Gugl)

• کتیبه یکی از درهای مسجد: روی این درگاه کتیبه‌ای قرآنی قرار دارد.
• کتیبه هشتی ورودی اصلی مسجد: رباعی زیر روی کتیبه وجود دارد:

این مسجد که بود در قزوین الحق نبود قرینه اش روی زمین

کریاس و درش جدا بشداز بنیان مهدی سنمار ز نو ساخت متین

• کتیبه‌های گنبدخانه: پنج کتیبه چشم‌نواز در گنبدخانه کار شده است که مربوط به دوره خمارتاش هستند. کتیبه اول روی هشت ضلع گنبد نوشته شده است و شامل اطلاعاتی مانند نام سازنده گنبد و مدت زمان ساخت آن به خط ثلث می‌شود. کتیبه دوم حاوی نام روستاها و مزارع به خط کوفی جلی است. کتیبه سوم از شرق محراب به غرب آن با خط کوفی مارپیچی به چشم می‌خورد و آیات سوره بقره را در خود جای داده است. کتیبه چهارم از شرق محراب تا منتهاالیه ضلع شمالی را پوشش می‌دهد و به خط ثلث شرحی از موقوفات خلدآشیان خمارتاش بن عبدالله را نشان می‌دهد. کتیبه پنجم را می‌توان در ضلع شرقی گنبدخانه دید که وقف‌نامه و شرح تقسیم آب قنات خمارتاش به خط نسخ کوفی روی آن نقش بسته است.
• کتیبه‌های بین دو اشکوب در ایوان جنوبی: در میان دو اشکوب این ایوان کتیبه‌ای به خط نستعلیق و به رنگ لاجوردی روی کاشی لیمویی دیده می‌شود.
• کتیبه بالای اشکوب دوم در ایوان جنوبی: روی این کتیبه سوره جمعه با خط نسخ نگاشته شده است.
• لوح‌های دو سوی ایوان جنوبی: لوح سمت راست ایوان مربوط به دوره شاه سلیمان صفوی در سال ۱۰۸۱ هجری قمری و لوح سمت چپ آن نیز منصوب به فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۸ هجری قمری است. روی این دو لوح، قوانین مخارج مسجد شامل حقوق موذن، خادمان و... حک شده است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Emesik)

• در خرداد سال ۱۴۰۱ بخش‌هایی از مسجد در حال مرمت بوده است.
• بازدید از مسجد رایگان است.
• همچنان در این مسجد نماز جماعت برگزار می‌شود و امکان بازدید از آن فقط در ساعات اقامه نماز وجود دارد.
• از جاذبه‌های نزدیک به مسجد جامع قزوین می‌توان به کاخ چهلستون، خانه سردار مفخم، آرامگاه حمدالله مستوفی و حمام بلور اشاره کرد.

نویسنده: پریسا همایونی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی