قبرستان دانسفهان

استان قزوین با وجود وسعت بسیار اندک، بدون اغراق یکی از ارزشمندترین کانون‌های تمدن بشری محسوب می‌شد، به‌طوری که در همین وسعت کم به حدی آثار تاریخی در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسانده است که در میان همه استان‌های کشور عنوان نخست را دارد. علاوه بر جاهای دیدنی قزوین، جاذبه‌های دیگر شهرهای استان در خور توجه هستند. 

شهرستان بوئین زهرا و مناطق مجاور آن از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی و تمدنی کشور و به تبع آن آسیا محسوب می‌شود. هر قسمت از خاک این منطقه دربردارنده محوطه‌های کم نظیر باستانی و تاریخی است. تمدن کهن «سگزآباد» به‌ عنوان یکی از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی و یکجانشینی انسان در فلات ایران از جمله گویاترین نمونه‌های تمدن‌ کهن این منطقه است. با این حال تمام ارزش تاریخی و فرهنگی این منطقه به اعصار پیش از اسلام محدود نمی‌شود، بلکه غنای تمدنی حوزه شهرستان بوئین زهرا در قرون پس از اسلام نیز در تمام جنبه‌های خود از جمله هنر اسلامی ادامه می‌یابد.

گذشته از معماری بناهای ارزشمند و کهن تاریخی در بوئین زهرا، قبرستان دانسفهان نیز به سبب وجود سنگ‌ قبرهای منقش و خطاطی شده در شیوه‌های مختلف خطاطی یکی از مظاهر زیبای هنری و آداب و رسوم اجتماعی در این منطقه است و در زمره جاهای دیدنی استان قزوین قرار دارد. سنگ قبرهای زیبا و کم نظیر قبرستان دانسفهان دستکم از ۳ قرن قدمت دارند.

سنگ ‌قبرهای این قبرستان با نقوش عجیب و کم نظیر حکاکی شده‌اند. تسبیح، انگشتر، مُهر، گلابدان، کوزه، سوزن، دوک نخ‌ریسی، قیچی، مناره و گلدسته، رحل قرآن و از این دست این نقوش را شامل می‌شوند. این نقوش بر روی بیشتر سنگ قبرها حکاکی شده است و هر چه قدمت سنگ‌ها بیشتر باشد تعدد نقوش بر روی آنها هم بیشتر می‌شود. این نقوش به نوعی احترام بازماندگان به متوفی را نشان می‌داده، مثلا نقش مناره و گلدسته، رحل قرآن، تسبیح، انگشتر و مُهر نشان‌دهنده این است که متوفی در دوران حیات خود فردی مومن و با ایمان بوده است. همچنین این نقوش به نوعی نشان‌دهنده جنسیت و پیشه متوفی نیز بوده است، چنان که بر روی قبر زنان دوک نخ‌ ریسی حکاکی می‌کردند یا تصویر قیچی رسم می‌شد که نمایانگر پیشه و جنسیت متوفی بوده است.

نویسنده کتاب «تاریخ اسلام در قفقاز و آسیای میانه» معتقد است قدمت فیزیکی این آثار به حدود سه قرن می‌رسد، اما قدمت معنوی این باور بیش از سه قرن و به قدمت تاریخ و نخستین آیین‌های بشر است. ساخت این نوع سنگ قبر با این نوع نگاه و نمادهای به کار گرفته شده نشات گرفته از باورهای کهن »شمنیستی» و «توتم‌گرایانه» است.

شمنیسم به معنای «دانایی گرایی» از جمله کهن‌ترین و عمیق‌ترین رسوم تفکر و اندیشه در میان انسان‌ها بوده است .در میان اقوام شمن باور، سنگ قبرهایی مشابه سنگ ‌مزارهای قبرستان دانسفهان به وفور یافت می‌شود و در سنگ‌قبرهای این اقوام نمادهایی که نشانگر زندگی، جنسیت و پیشه فرد متوفی بوده بر روی سنگ قبر آنها حکاکی شده است.

شاهسون‌های منطقه بوئین زهرا و دانسفهان از جمله اقوامی بودند که بنا به روایت‌های تاریخی در اعصار پیش از ظهور اسلام دارای ادیان تصویری مانوی و شمنیستی بوده‌اند. در این ادیان غالب مفاهیم از طریق نقاشی، رنگ و جلوه‌گری به پیروان‌شان منتقل می‌شده است.

تنوع و کیفیت خطوط حکاکی شده روی سنگ قبرها به‌طوری که بیش‌ترین سطح سنگ قبور به خطاطی اختصاص یافته از دیگر زیبایی‌ها و نکات قابل توجه این قبرستان است. نوع خطوط به کار گرفته شده دارای تنوع زیبایی است، حاشیه سنگ قبر غالبا دارای توقیع است و سطح میانی سنگ نیز بیشتر با اشعار و اطلاعاتی به خطوط نسخ، ریحان و حتی شکسته نستعلیق حکاکی شده است. نقش خطوط اسلامی بر روی این سنگ‌قبرها نمایانگر تاثیر اسلامی این منطقه است و این مورد در غالب سنگ‌ قبرهای قدیمی ایران وجود دارد.

با وجود ارزش تاریخی و هنری بالای این قبرستان نه تنها در کشور، بلکه در استان قزوین نیز چندان شناختی از این محوطه وجود ندارد.

از دیگر دیدنی‌ها و آثار تاریخی شهرستان بوئین‌زهرا می‌توان از برج‌های دوگانه خرقان، کاروانسرای محمدآباد، کاروانسرای آوج، کاروانسرای هجیب، منطقه تاریخی سگزآباد، تپه کلنجین و تپه زاغه نام برد.

نویسنده: زهرا صالح نژاد