قلعه سارویه

اصفهان بهشت گردشگران است. با قدمتی کهن، در گوشه گوشه شهر بناهای تاریخی جای گرفته‌اند؛ از عالی قاپو گرفته تا آتشگاه.

در یکی از خیابان‌های معروف اصفهان که با برج‌هایی متعدد، محل زندگی قشر بالانشین محسوب می‌شود و زمین‌های آن از قیمت بالایی برخوردارند، تپه‌ای محقر با ارتفاع چند متر و وسعت ۱۲ هکتار قرار دارد که به قلعه سارویه معروف است. این بنا در گذشته کتابخانه بزرگی بوده است که در آن، کتاب‌های فراوانی نگهداری می‌شد. با کجارو همراه باشید.

قلعه سارویه که با نام‌های تپه اشرف و کهن دژ نیز شناخته می‌شود، یکی از مکان های دیدنی اصفهان به شمار می‌آید و یونسکو قدمت آن را ۷۰۰۰ سال تخمین زده است. این دژ در منابع تاریخی سابقه اساطیری دارد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: پامفیگوس)

قلعه سارویه حدود ۱۴۰۰ سال قبل، کتابخانه بزرگی بود که کتاب‌های علمی زیادی در آن نگهداری می‌شدند. این کتابخانه با حمله اعراب ویران شد و باقی مانده‌های آن اکنون در قالب تپه اشرف برجای مانده‌اند. این تپه در آبان ماه سال ۱۳۵۷ به شماره ۱۷۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بنای قلعه سارویه در حال حاضر در کنار پل شهرستان و کناره شمالی زاینده‌رود قرار دارد. برای دسترسی به این مکان باید خود را به خیابان مشتاق دوم یا سلمان فارسی، در شرق اصفهان برسانید که بهترین گزینه برای این منظور، استفاده از خودروی شخصی است. (مشاهده روی نقشه)

عکس از اینستاگرام saharfarid6470

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: پامفیگوس)

در الفهرست ابن ندیم آمده است که ایرانیان برای ضبط و نگهداری دانش خود و برای یافتن مکانی خوب جهت بنیاد کتابخانه، به جستجو پرداختند. آن‌ها به‌دنبال جایی بودند که از زمین‌لرزه برکنار و برای ساختمان‌های محکم و پابرجا پسندیده باشد. به این ترتیب به کاوش پرداختند و روستای جی را انتخاب کردند. در روستای جی، محل کهن‌دژ را گزیدند و در آنجا عمارت مورد نظر خود را بنا کردند و نام بنای جدید را «سارویه» گذاشتند. طبق نوشته الفهرست ابن ندیم، در سال‌های پس از آن، گوشه‌ای از بنا که آسیب دیده بود، دالانی را نمایان کرد که با گل سفت و ساروج ساخته شده بود و در آن کتب فراوان از پیشینیان به دست آمد. در بین کتاب‌های به دست آمده، منبعی کشف شد که در آن مشخص شده بود به تهمورث، خبری در مورد یک حادثه آسمانی پر از خسارت، داده شد و وی دستور داد جایی را پیدا کنند که از گزند حادثه دور بماند تا بتوانند دانش برگزیدگان را در آن مکان، نگهداری کنند. پس مهندسان گوش به فرمان وی دادند و محل سارویه را برای قرار دادن کتاب‌ها و آثار علمی به تهمورث معرفی کردند.

عکس‌ از اینستاگرام hayatnameh (عکاس: نامشخص)

تپه سارویه و بقایای کتابخانه از سمت غرب و از سمت خیابان مشتاق دوم در امتداد دامنه شمالی، قابل دیدن است. در زمان حمله اعراب به اصفهان، ساختمان دژ نابود شد. ابن بلخی در این مورد می‌گوید:

اعراب به گمان یافتن گنج در دژ سارویه، آن را ویران و بسیاری از کتاب‌ها را نابود کردند. از جایی که مخزن کتابخانه در دالان‌های مخفی زیرزمینی قرار داشت، به شماری از این کتاب‌ها آسیب نرسید؛ اما در سال ۳۵۰ قمری، بر اثر فروریزی سقف یکی از دالان‌ها، مخزن کتابخانه نمایان شد و به دستور خلیفه، کتاب‌ها بر شتر سوار و به بغداد منتقل شدند.

عکس‌های گالری از اینستاگرام hayatnameh (عکاس: نامشخص)

ابن ندیم در کتاب خود گفته‌ای از شاهدی عینی را می‌آورد:

کتاب‌هایی که ابوالفضل بن عمید حدود سال ۳۴۰ و اندی از سارویه فرستاده بود، کتاب‌هایی پاره پاره بودند که از باروی اصفهان در میان صندوق‌هایی به دست آمده بودند. این کتاب‌ها به زبانی متفاوت بودند و کسانی که آن زبان را می‌دانستند، آن را ترجمه کردند. کتاب‌های به دست آمده خیس بودند؛ اما بعد از گذشت یک سال خشک شدند.

حمزه اصفهانی نیز در کتاب خود، از ویرانی بنای اندرونی سارویه و پدید آمدن ۵۰ جلد کتاب در آن، که روی پوست و با خطی ناشناس به دست آمده بودند، گزارش داده است. در قرون اولیه اسلامی روی بقایای این بناها، بناهای خشتی و گلی دیگری ساخته شد. با ورود اسلام به ایران، مسجدی روی بخشی از دژ سارویه بنا شد که یکی از قدیمی‌ترین مساجد این مکان شناخته می‌شد. در حال حاضر این مسجد در مقابل تپه اشرف و در خیابان مشتاق، قرار گرفته است. بخشی از این مسجد در زیر یک مدرسه است.

عکس از اینستاگرام saharfarid6470

در فصل چهارم کاوش بقایای یک کاخ که بر اساس مستندات، توسط اشرف افغان در قرن ۱۲ با روش پیچیده کاخ‌سازی ساخته و توسط نادرشاه ویران شده بود، نمایان شد. تپه اشرف وسعتی در حدود ۱۲ هکتار دارد و بنیان آن صخره‌ای است. اما همین تپه صخره‌ای تا سال ۱۳۳۰ خورشیدی، دارای آوار بود و کشاورزان برای کشت از آن استفاده می‌کردند. تپه اشرف در طی سال‌های اخیر آسیب‌های اساسی دید که در نهایت سبب تخریب آن شد. ساخت‌وساز واحدهای مسکونی در حریم تپه، موجب تردد افراد و خودروهای شخصی آن‌ها شد که به‌تدریج آسیب‌رسانی بیشتر تپه را در بر داشت. تپه اشرف در کنار راه قدیمی اصفهان-یزد قرار داشت که این راه در سال ۱۳۲۷ خورشیدی تعریض شد و امروز به نام خیابان مشتاق دوم شناخته می‌شود. همین کار سبب شد که قسمت‌های گسترده‌ای از سازه‌های تاریخی بخش شمالی تپه اشرف نابود شود.

در حال حاضر (سال ۱۴۰۴) امکان بازدید از قلعه سارویه یا به عبارت بهتر، تپه اشرف برای عموم وجود دارد. بازدید از این مکان رایگان است.