مسجد جامع نطنز

مسجد جمعه یا مسجد جامع نطنز یکی از مشهورترین جاهای دیدنی نطنز محسوب می‌شود که در خیابان مالک اشتر این شهر قرار دارد. این مسجد مجموعه‌ای از چندین بنا است که این بناها در دوران الجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان (دوره ایلخانی) ساخته شده‌اند. مسجد، خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و مناره از بخش‌های مختلف این مجموعه هستند. این بنا در مورخه ۱۳۱۱/۴/۱۸ به شماره ۱۸۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. با کجارو همراه باشید و از مسجد جامع نظنز بیشتر بخوانید.

عکس از گوگل مپ (عکاس: اعلا موسوی )

مسجد جامع نطنز از جاذبه‌های تاریخی شهرستان نطنز استان اصفهان قرار دارد. این مسجد زیبا در خیابان مالک اشتر و مرکز شهر واقع است.

• آدرس: استان اصفهان، نطنز، خیابان مالک اشتر، نزدیک میدانگاه بازار (مشاهده روی نقشه)

برای رفتن به مسجد جامع نطنز از منطقه باغستان به‌سمت خیابان باهنر و خیابان مالک اشتر بروید و بعد از آن با وارد شدن به فرعی غربی و گلستان پنج مناره‌های مسجد و مقبره را خواهید دید.

عکس از گوگل مپ (عکاس: نعمیه حسینی نام)

در قسمت جنوبی مسجد، کتیبه‌ای وجود دارد که توضیحات مختصری در مورد بنا به بازدیدکنندگان می‌دهد. بر اساس این کتیبه بخش ایلخانی مسجد به دستور خلیفه حسین بن ماستری در سال ۷۰۴ هجری قمری ساخته شده و استادکار آن شمس الدین محمد نطنزی بوده است.

روی در چوبی و دو لنگه‌ای مسجد منبت‌کاری‌های بسیار زیبا مشاهده می‌شود که قسمتی از منبت‌کاری‌ها بر اثر عوامل جوی و در اثر تماس مستقیم با آفتاب ریزش داشته است. تاریخ ساخت در قسمت پایین لنگه سمت چپ درب به‌صورت منبت به تاریخ ۸۲۵ قمری دیده می‌شود که قدمت بالای ۶۰۰ ساله آن‌ را نشان می‌دهد.

به‌طور کلی این مجموعه به‌ترتیب زیر ساخته شده‌ است:

• مسجد بین سال‌های ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری
• بقعه شیخ عبدالصمد به سال ۷۰۷ هجری
• ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری
• مناره با تاریخ پایان بنای در سال ۷۲۵ هجری

عکس از گوگل مپ (عکاس: اصغر شیروانی پور)

مجموعه مسجد جامع نطنز شامل یک شبستان هشت‌ضلعی گنبددار آجری، آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد با یک گنبد مخروطی شکل هشت وجهی، سردر خانقاه و مناره مرتفعی است که نظر هر بیننده‌ای را به خود معطوف می‌دارد.

باستان‌شناس و ایران‌شناس فرانسوی، آندره گدار، درباره بنای مسجد جمعه نطنز که از نظر سبک معماری در نوع خود کم‌نظیر و نشانه‌هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ کرده‌ است، می‌نویسد:

مسجد که نسبتا از خرابی محفوظ مانده، مرکب است از یک شبستان هشت‌ضلعی گنبددار مشرف بر صحنی که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه‌های مختلف به هم متصل می‌کند. این مسجد از سمت شمال، مشرق و جنوب محدود به کوچه باریکی می‌شود که به‌سمت ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه وسعت یافته است و مبدل به میدان کوچکی می‌شود. در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می‌شود. مسجد سه ورودی دارد، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی، ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط هستند؛ ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با ۱۲ پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد.

در میان صحن مسجد مکانی قرار دارد که ار نقاط دیدنی آن به شمار می‌رود. این مکان با چند پله به کانال قنات آبی می‌رسد که از زیربنای مسجد عبور می‌کند. اصل بنای مسجد با آجر و ملاط ساخته و با آهک پوشیده شده‌ است. بر پهنه چندین کتیبه و سنگ نبشته در گوشه و کنار مسجد، تاریخ تعمیرات، بانیان، معماران و استادان مجرب و مشهوری دیده می‌شود که در مرمت و بازسازی این مسجد فعالیت داشته‌اند

عکس از گوگل مپ (عکاس: اصغر شیروانی پور)

هنگام ورود به مسجد از ضلع جنوبی در روبه‌روی خود با دالان نسبتا وسیعی مواجه می‌شویم که نسبت به سطح کوچه با تفاوت ۱٫۵ متری و ۱۰ پله‌ای در ارتفاع پایین‌تری قرار دارد. در سمت راست دالان، راهروی کوچکی قرار دارد که ما را به‌سمت شبستان هشت وجهی گنبددار هدایت می‌کند. این شبستان قدیمی‌ترین گنبد آجری منطقه را با قدمتی بیش از ۱۰۴۰ سال دارد. در قسمت قاعده گنبد، کتیبه‌ای به‌صورت آجر نوشته برجسته، مربوط به دوره دیلمی (آل بویه) وجود دارد که بعدها در دوره صفویه روی کتیبه را با گچ پوشانده و کتیبه را به‌صورت گچبری تزیین کرده‌اند.

عکس از گوگل مپ (عکاس: اصغر شیروانی پور)

محراب شبستان دارای کاشی‌کاری‌های نفیسی بود که در دوره قاجار توسط یکی از شاهزاده‌های قاجار هنگام بازدید از مسجد جامع، به سرقت رفت و درموزه لوور فرانسه در معرض نمایش گذاشته‌ شد.

قسمت کف شبستان به‌صورت تخته فرش است که به‌علت وجود رشته قناتی که از داخل حیاط مسجد عبور می‌کند برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به پایه‌های اصلی شبستان کانال‌کشی شده است و روی آن را با تخته، فرش کرده‌اند که جریان هوا در داخل کانال‌کشی‌ها باعث خشک شدن رطوبت زیر شبستان می‌شود.

حیاط مجموعه چهار ایوان به چهار جهت اصلی (شمالی، جنوبی، شرقی، غربی) دارد که در دوره ایلخانیان مغول به قسمت شبستان گنبددار الحاق داده شده است.

عکس از گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

در ایوان شمالی مسجد جامع نطنز دو مقرنس‌کاری گچی در دو طبقه و دو کتیبه خودنمایی می‌کنند. در کتیبه‌ای که به‌صورت گچ‌بری برجسته با زمینه گل و بوته دیده می‌شود، قسمتی از سوره توبه (آیه ۱۸ و ۱۹) نوشته شده است. در انتهای این کتیبه تاریخ ۷۰۹ هجری قمری و نام حیدر در آرایش‌های گچ‌بری دیده می‌شود. به‌طور یقین حیدر نام استادکاری بوده که کار گچ‌بری محراب الجاتیو را در مسجد جمعه اصفهان نیز به انجام رسانده است.

کتیبه‌ دیگری نیز در قسمت پایین‌تر هلال ایوان شمالی مسجد از علیرضا امامی اصفهانی از خطاطان برجسته دوره صفویه دیده می‌شود. این کتیبه با خط ثلث سفید بر زمینه قهوه‌ای رنگ نوشته شده‌ که رنگ قهوه‌ای بر اثر مرور زمان کم‌رنگ شده و به‌صورت لاجوردی دوباره رنگ‌آمیزی شده است. روی این کتیبه می‌توان آیات ۱۰۹ سوره جمعه و آیه ۱۱۴ سوره هود و دو حدیث از رسول اکرم (ص) را خواند.

در دیگری که از سمت شمالی به کوچه مجاور باز می‌شود، کتیبه‌هایی دارد که روی آن‌ها صلوات بر ۱۴ معصوم به‌صورت منبت نوشته شده است. این کتیبه تاریخ ساخت درب ۹۷۲ هجری قمری و نصب آن به تاریخ ۱۰۱۲ هجری قمری نشان می‌دهد.

عکس از گوگل مپ (عکاس: مرتضی نجات)

بقعه یا آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی، گنبدی هشت وجهی مخروطی شکل دو جداره یا دو پوسته دارد که تزیینات جداره بیرونی را آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ و جداره‌ داخل آن را مقرنس‌کاری گچی بی‌نظیری تشکیل می‌دهند.

هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس‌کاری زیر گنبد نگاه می‌کنیم، طرح گلی را می‌بینیم که گلبرگ‌های آن به‌سمت پایین باز شده‌اند و در قسمت قاعده گنبد کتیبه‌ای به‌صورت گچ‌بری برجسته با خط ثلث روی زمینه گل و بوته دیده می‌شود. این کتیبه شامل آخر آیه ۱۶۷ و ۱۶۸ و بخش اول آیه ۱۶۹ سوره آل عمران است و در انتهای آن نام خلیفه ابن حسین ماستری به تاریخ ۷۰۷ هجری قمری مشاهده می‌شود.

بقعه یا آرامگاه دارای ازاره چینی فوق‌العاده نفیسی بوده است که با کاشی‌های هشت پر زرین فام دوره ایلخانی تزیین و با کاشی‌های فیروزه‌ای چهار پر صلیبی شکل احاطه شده بوده‌اند. کاشی‌های قسمت ازاره چینی و محراب بقعه در دوره قاجاریه به موزه ویکتوریا آلبرت لندن انتقال داده شده‌اند.

حائل مقبره شیخ نورالدین و فضای خالی بقعه ضریحی چوبی مشبکی قرار دارد. در قسمت بالای ضریح، کتیبه‌ای به‌صورت منبت دیده می‌شود که تاریخ ساخت ضریح را به سال ۱۰۶۴ هجری قمری و استادکار آن را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می‌کند. در ساخت این ضریح چوبی که به‌صورت گره‌چینی کار شده از چسب چوب یا میخ استفاده نشده است، بلکه تمامی قطعات به‌شکل فاق و زبانه، درهم گره شده‌اند تا این نرده چوبی را تشکیل بدهند.

عکس از گوگل مپ (عکاس: نعیمه حسینی نام)

مجموعه تاریخی مسجد جامع نطنز مناره بلند و زیبایی دارد که به‌واسطه سبک جالب و تزیینات کاشی‌کاری به‌ویژه کتیبه پهن و فیروزه‌ای در ساقه‌ آن نظر بسیاری از بازدیدکنندگان را جلب کرده است.

این مناره ۳۷٫۲۰ متر و ۱۱۸ پله‌ مارپیچی دارد. این مناره بین سردر کبودرنگ خانقاه و سردر سفیدرنگ مسجد قرار دارد و با شبستان طاق‌داری که سطحش با فرش بقعه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر قسمت مجموعه متصل می‌شود.

عکس از: آزاده یوسف‌نژاد

سردر خانقاه با نقوش و طرح‌های گوناگون کاشی‌کاری شده چشم‌نوازترین قسمت مجموعه مسجد جامع نطنز به شمار می‌رود. به نظر می‌رسد بعد از پایان یافتن کار ساخت مسجد و بقعه شیخ عبدالصمد کار بنایی ادامه یافته و به ساختن خانقاه پرداخته شده که از آن فقط همین سردر باقی مانده است. در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی روی سردر مرمت صورت گرفت.

در اغلب قسمت‌های سردر کاشی‌هایی با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی و مقرنس‌کاری دیده می‌شود که نمونه‌ بسیار زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغولی هستند. کتیبه‌ای به‌شکل گچ‌بری، دورتادور درگاه به خط ریحان برجسته‌ قرار دارد که توسط شمس‌الدین محمدعلی نطنزی کار شده است. این کتیبه سنه ۷۱۶ هجری قمری را نشان می‌دهد.

• از مسجد جامع نطنز از ساعت ۹ تا ۱۹ می‌توانید دیدن کنید. این مسجد در تعطیلات سوگواری مهم مانند شهادت حضرت علی (ع)، تاسوعا و عاشورا، ۱۵ و ۱۴ خرداد و اربعین تعطیل است.
• لطفا هنگام بازدید از مسجد پوشش مناسبی داشته باشید.