مسجد خانم

بافت تاریخی شهر زنجان با مرکزیت سبزه‌میدان و بازار سنتی این شهر، مملو از جاذبه‌های تماشایی است که گردشگران علاقه‌مند به فرهنگ و تاریخ را سیراب می‌کند. مساجد متعدد، سراها و کاروان‌سراها، تیمچه‌ها، خانه‌ها و مدارس قدیمی، همگی جزو جاهای دیدنی زنجان هستند که با معماری خیره‌کننده خود، گردشگری این شهر را رونق می‌بخشند. مسجد و مدرسه خانم، نمونه‌ای از مجموعه بناهای تاریخی شهر زنجان است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

• آدرس:‌ زنجان، خیابان امام‌خمینی، سبزه میدان، خیابان قائمیه، کوچه فخیم‌الدوله (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Omid Chaparian

مسجد خانم از جاهای دیدنی زنجان به شمار می‌رود که در مجاورت سبزه میدان، واقع در بافت سنتی شهر قرار گرفته است. این بنا که بیش از صد سال قدمت دارد، از نمونه‌های بارز معماری دوران قاجار محسوب می‌شود. مسجد مدرسه خانم در تاریخ دهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۵۵ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.

برای بازدید از مسجد مدرسه خانم، از مرکز شهر زنجان توسط بلوار سعدی خود را به میدان انقلاب برسانید. با حرکت به‌سمت راست، مسیر خیابان امام‌خمینی را پیش بگیرید و با عبور از پارک سبزه میدان، وارد کوچه فخیم‌الدوله شوید. مسجد خانم در این کوچه قرار گرفته است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Arz Mohammadi

کتیبه‌ای در سردر مسجد مدرسه زنجان است که نشان از تاریخ ساخت بنا دارد. در این کتیبه سال ۱۳۲۳ هجری قمری سال ساخت بنا و بانی آن، «جمیله خانم ذوالفقاری» ذکر شده است. در این کتیبه نوشته شده که معماری بنای مسجد مدرسه خانم، برعهده «استاد اسماعیل بنا» بوده است. با توضیحات کتیبه می‌توان چنین برداشت کرد که مسجد خانم به سفارش جمیله خانم، دختر «حسین‌قلی خان سرداری» معروف به ذوالفقاری ساخته شده است که یکی از بانوان صاحب شان و متمکن در اواخر دوره قاجار بود. طبق وقف‌نامه باقی مانده که در ۲۲ محرم سال ۱۳۲۶ هجری قمری تنظیم شده است، جمیله خانم ذوالفقاری پیش از اتمام بنا وفات یافت و دختر خود با نام «قمرتاج خانم» را به‌عنوان اولین متولی مسجد مدرسه برگزید. به این ترتیب، می‌توان گفت که مسجد مدرسه، نام خود را با عنوان «خانم»، از بانیان گرفته است. ساخت مساجد و مدارس و بناهای عام‌المنفعه از سوی بانوان متدین و مقتدر در طول تاریخ ایران، سابقه‌ای طولانی دارد که این مسجد مدرسه تنها نمونه‌ای از آن‌ها است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: M.A.M

شیوه‌های به کار رفته در معماری مسجد مدرسه خانم، منحصرا از خصوصیات معماری دوره قاجار است؛ برای مثال، تزیینات پرکار بخش بزرگی از درب ورودی، سطوح فوقانی حجره‌های مشرف به میان‌سرا، نقوش هندسی موجود در آن‌ها و رنگ‌های استفاده شده در بنا (نظیر رنگ‌های زرد، نارنجی، سیاه، سفید و صورتی) به بهترین شکل معماری عصر قاجاریه را بازگو می‌کند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Arz Mohammadi

بررسی معماری بنای مسجد مدرسه خانم نشان می‌دهد که بنای مزبور، مسجد-مدرسه بوده و در گذشته، قسمت اعظم مساحت آن به فضای مدرسه اختصاص داشته است. فضاهای تشکیل‌دهنده مسجد شامل صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره‌ها، سردر و دو مناره زیبا می‌شود.

ورودی مسجد، دارای پلان U شکل است؛ به‌گونه‌ای که گویا نمازگزاران را برای ورود به مسجد فرامی‌خواند. مسجد دارای دری چوبی و همچنین طاق‌نماهایی در جداره‌ها با تزیینات آجر و کاشی است.

قسمت مسجد بنا، مناره‌هایی قطور و کوتاه بر فراز سردر دارد. تزیینات بدیع آجر و کاشی در این مناره‌ها دیده می‌شود و قابل‌مقایسه با مناره‌های مدرسه سپهسالار قدیم تهران است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Fanoos Gard

صحن مسجد حوضی زیبا در وسط، به‌همراه چهار باغچه درخت‌کاری شده در اطراف آن دارد. بدین‌ترتیب فضایی مطلوب و دل‌نشین از ترکیب سبزی درختان با کاشی‌های رنگارنگ به وجود آمده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: mohsen mahboubi

حجره‌های مسجد خانم که محل اقامت طلاب علوم دینی بوده‌اند، در اضلاع شمالی، شرقی و غربی مجموعه، ساخته شده‌اند و دارای پنجره‌ها و درهای چوبی کنده‌کاری شده هستند. علاوه براین، به ‌اندازه دو پله با ازاره سنگی از سطح زمین فاصله گرفته‌اند. این حجره‌ها که تعداد آن‌ها به ۱۲ باب می‌رسد، هریک ایوانچه‌ای در مقابل خود دارند.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Majid-t62

• نمازهای ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشا در مسجد خانم زنجان برگزار می‌شود.
• امکان بازدید از بخش‌های مختلف مسجد مدرسه خانم جز در اوقات شرعی امکان‌پذیر است.
• معماری دلنشین مدرسه و مسجد خانم، فرصت مناسبی را برای عکاسی به بازدیدکنندگان می‌دهد.
• برای بازدید از مسجد خانم، استفاده از پوشش و حجاب اسلامی ضروری است.
• بازدید از مسجد مدرسه خانم رایگان است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Fanoos Gard

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر زنجان، انتهای خیابان سعدی، میدان انقلاب (مشاهده در نقشه)

بازار زنجان با معماری خیره‌کننده، مهم‌ترین مرکز فروش سوغات و ارزاق عمومی شهر است که با قیمت‌هایی نسبتا مناسب، از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. این مجموعه شامل مساجد متعدد، سراها و کاروان‌سراهای بسیار می‌شود که در دوره‌های مختلف تاریخی، اهمیت بسیاری در اقتصاد و بازرگانی غرب ایران داشته است.

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر زنجان، تقاطع خیابان زینبیه و خیابان طالقانی (مشاهده در نقشه)

خانه ذوالفقاری زنجان که در بافت تاریخی این شهر قرار گرفته، در حال حاضر محل برپایی موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان است. این عمارت تاریخی را که قدمت آن به زمان قاجار باز می‌گردد، در سال ۱۳۷۹ بازسازی کرده‌اند؛ بااین‌حال، بخش‌های بسیاری از این عمارت در طول سالیان اخیر از بین رفته است. مردان نمکی به پنج مومیایی طبیعی گفته می‌شود که در معدن چهرآباد کشف شده‌اند.

نویسنده: زهرا آذرنیوش / پوریا محمدی پیوند