پارک ملی تندوره

پارک ملی تندوره یکی از مقاصد طبیعت‌گردی و جاهای دیدنی استان خراسان رضوی است. این ناحیه از جمله بزرگ‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران محسوب می‌شود که می‌توان پلنگ ایرانی را در آن یافت. منطقه تندوره با طبیعت بکر و زیبای خود زیستگاه جانوران و رویشگاه گیاهان زینتی و دارویی بسیاری است. با کجارو همراه باشید و گوشه‌ای از زیبایی‌های این پارک ملی را با ما ببینید.

• آدرس: استان خراسان رضوی، غرب و شمال غرب شهرستان درگز (مشاهده روی نقشه)

پارک ملی تندوره با مختصات جغرافیایی طول ″۹۸ ′۷۵ °۵۸ / عرض ″۳۷ ′۳۸ °۳۷ در شمال استان خراسان رضوی و نزدیک مرز ایران-ترکمنستان واقع شده است. بر اساس تقسیم‌بندی‌های کشوری مجموعه تندوره از جاهای دیدنی درگز به شمار می‌رود و در حوزه آبریز «هریرود» و «کشف‌رود» و زیر حوزه رودخانه «درونگر» قرار دارد. فاصله مشهد تا پارک تندوره حدود ۲۳۰ کیلومتر است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: حسین رهنما

با توجه به موقعیت قرارگیری پارک ملی تندوره، دسترسی به آن کار چندان ساده‌ای نیست. کوهستانی بودن منطقه، دره‌های لایه‌لایه و نبود مسیر دسترسی مناسب باعث شده است تا محیط‌بانان منطقه از اسب برای عبور و مرور در بعضی بخش‌ها استفاده کنند. با این اوصاف، احتمالا شما نیز برای دسترسی به این منطقه به خودروهای دو دیفرانسیل و مناسب آفرود احتیاج خواهید داشت.

مسیر اصلی برای دسترسی به پارک ملی تندوره جاده شوسه قوچان-درگز است که از چند نقطه آن می‌توان به پارک ملی تندوره ورود پیدا کرد:

• مسیر اول: از طریق قریه «اینچه کیکانلو» واقع بر سر راه درگز-قوچان تا پاسگاه «شکر آب» در جنوب پارک که این مسیر حدود ۱۰ کیلومتر درازا دارد.
• مسیر دوم: از درگز تا پاسگاه «چهلمیر» در شرق پارک ملی تندوره که این مسیر حدود ۳۰ کیلومتر طول دارد.
• مسیر سوم: از نو خندان تا «زیارتگاه بابانستان» در شمال پارک که این مسیر نیز حدود ۱۲ کیلومتر طول دارد.

پارک ملی تندوره که در محدوده‌ بین شهرهای درگز، نو خندان، باجگیران و قوچان واقع شده است، زمانی تفرجگاه و محل تفریح مردم درگز و قوچان بود. این منطقه تماشایی و بکر از زیباترین و عمیق‌ترین دره‌های ژرف و پرشیب و البته تپه‌ماهورها بهره‌مند است و از بهترین زیستگاه‌های جانوران وحشی به‌ویژه قوچ و میش اوریال به شمار می‌آید.

پارک ملی تندوره دارای ساختاری کوهستانی است و کوه‌های آن از سیمایی به هم ریخته برخوردار هستند. این پارک از یک سری کوه‌های مرتفع و متصل به هم تشکیل شده‌ است و رشته‌کوه مشخصی ندارد. مرتفع‌ترین نقطه در منطقه تندوره قله «قنبر علی» در جنوب با ارتفاع ۲,۵۸۶ متر است. پست‌ترین نقطه با ارتفاع ۸۸۴ متر در بخش شمالی پارک ملی قرار دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: نجمه سلیمانی

پارک ملی تندوره دارای دو نوع آب‌وهوای متفاوت است:

• قسمت‌های جنوبی و غربی به‌علت وجود ارتفاعات بلند و تحت‌تاثیر توده‌های هوای مدیترانه‌ای، دارای آب‌وهوای نسبتا سرد با رطوبت بالا است.
• قسمت‌ شمالی تحت‌تاثیر آب‌وهوای گرم و خشک کویر «قره قوم» و جلگه پست درگز، دارای آب و هوایی نسبتا گرم با رطوبت کمتر است.

پارک ملی تندوره فاقد مراکز جمعیتی است و تنها پاسگاه‌های محیط‌بانی چهل‌میر، بابانستان، شکرآب، تیوان، درونگر، چرلاق و زیارتگاه علی بلاغ در آن قرار دارند. در ایامی که بارش برف و باران وجود ندارد، می‌توان از تنها راه ارتباطی داخل پارک استفاده کرد. این راه محیط‌بانی «چهلمیر» را به «شکرآب» وصل می‌کند.

پارک ملی تندوره از نظر منابع آبی، فاقد رودخانه‌های مهم است و قسمت اعظم منابع آب منطقه را چشمه‌ها تامین می‌کنند. حدود ۳۱ چشمه و هشت حلقه چاه در منطقه وجود دارد. چشمه‌های چهلمیر، بید، رجبه، ادانه، قره نهه، مدخان، باش تپه، ایدلق، قره لوکه، کلاشک، توغی، تندوره، چرلاق و رف سو از مهم‌ترین چشمه‌های ناحیه به شمار می‌روند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: فاضل نادری

میزان بارندگی سالانه‌ پارک ملی تندوره حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر و توزیع بارندگی در فصول مختلف سال بسیار متفاوت است. دمای هوا در زمستان تا ۲۰- درجه می‌رسد و حداقل چهار ماه از سال در این منطقه برف وجود دارد. بیشترین میزان بارش باران در فصل بهار رخ می‌دهد. آبدهی چشمه‌های منطقه چشمگیر نیست و تنها چشمه‌های «چهل‌میر» و «چرلاق» به‌طور نسبی دارای آبدهی بیشتری در مقایسه با سایر چشمه‌ها هستند.

پارک ملی تندوره با مساحت ۷۳,۴۳۵ هکتار در بهمن‌ماه سال ۱۳۴۷ هجری شمسی به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده تندوره قرق شد و در اسفندماه سال ۱۳۴۸ هجری شمسی به پارک وحش تندوره تغییر نام یافت. در خردادماه سال ۱۳۵۰ هجری شمسی، قسمتی از شرق (ناحیه مجاور گردنه الله‌اکبر) پارک وحش حذف و در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۳ هجری شمسی به‌عنوان پارک ملی شناخته شد. در حال حاضر مساحت پارک ملی تندوره ۳۵,۵۴۰ هکتار و مساحت منطقه حفاظت‌شده تندوره ۹,۲۵۰ هکتار است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: حمیدرضا شریعتی

پارک ملی تندوره از نظر قدمت تاریخی نیز حائز اهمیت بوده و در گذشته نه‌چندان دور راه ارتباطی درگز به قوچان از این منطقه می‌گذشته ‌است. در منطقه تندوره آثار سکونت در ادوار گذشته به چشم می‌خورد؛ به‌عنوان‌مثال می‌توان به آثار باقی‌مانده از دژی قدیمی به نام «قلعه رجبه» اشاره کرد که قدمت آن به قبل از اسلام برمی‌گردد.

اهالی نواحی اطراف پارک ملی تندوره اغلب از کردهای کرمانجی کشورمان هستند. تندوره که در زبان کردی به معنی «تنور مانند» و گود است، بیشتر برای نام‌گذاری نواحی ژرف دره‌ها و گرداب‌های عمیق رودخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بازدید از پارک ملی تندوره بدون کسب مجوز از اداره‌ کل حفاظت محیط‌ زیست خراسان رضوی امکان‌پذیر نیست. اگرچه شماره تماس از پارک ملی تندوره وجود ندارد؛ اما برای راهنمایی در خصوص اخذ مجوز ورود به این پارک ملی می‌توانید با اداره‌ کل حفاظت محیط‌ زیست استان خراسان رضوی تماس بگیرید.

صدور مجوز علاوه بر مراجعه حضوری به سازمان، از طریق سایت اداره‌ کل و به‌صورت کاملا اینترنتی میسر است. ارائه مدرک شناسایی اشخاص حقیقی و حقوقی برای احراز هویت و تشکیل پرونده در سازمان ضروری خواهد بود. گردشگران خارجی می‌توانند از پاسپورت و معرفی‌نامه معتبر استفاده کنند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: حسین رهنما

پارک ملی تندوره در تمام ایام سال زیبا و دوست‌داشتنی است؛ اما همان طور که انتظار می‌رود، زیبایی‌های آن در فصل بهار به اوج خود می‌رسد. اگر شما هم مشتاق دیدن طبیعت بکر پارک تندوره هستید، ما فصل بهار را پیشنهاد می‌دهیم.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: فاضل نادری

بهترین نقطه برای اقامت در پارک ملی تندوره تفرجگاه خانوادگی حوالی پاسگاه چهلمیر است. این ناحیه امنیت به نسبت بالایی دارد و امکاناتی نظیر سکوهای مناسب برای چادر زدن و سرویس بهداشتی، آن را تبدیل به محلی مناسب برای اقامت همراه با خانواده کرده‌ است.

البته به‌دلیل شرایط زیست‌ محیطی، حضور حیوانات وحشی و... اقامت در پارک ملی تندوره برای همه بازدیدکنندگان گزینه مناسبی نیست. با این اوصاف، بهترین گزینه برای اقامت سوئیت‌های اجاره‌ای و اقامتگاه‌های بومگردی در روستاها و شهرهای اطراف پارک ملی هستند. تعدادی از اقامتگاه‌های بومگردی اطراف پارک ملی تندوره به شرح زیر است:

• اقامتگاه بومگردی باغ صفا
• رستوران و اقامتگاه پسران یدالله
• خانه بومگردی نگین چهلمیر
• خانه مسافر فرهنگ

محیط‌ زیست خاص پارک ملی تندوره، ساختمان خاک، تغییرات ارتفاع، میزان و شکل بارش‌ها و گرمای هوا سبب شده است تا پوشش گیاهی متنوعی در این ناحیه دیده شود. دامنه‌ کوه‌های بلند به‌ویژه بلندی‌های میانی پارک، کوهپایه‌ها و شیب‌های پر آفتاب، پوشیده از درمنه و انواعی از گونه‌های علفی هستند. شیب‌های تند این منطقه پوشش تنک درختچه و درخت دارند.

پارک ملی تندوره را می‌توان بهشت گیاهان دارویی نامید؛ به‌نحوی‌ که تامین ذخایر ‌بذر و تحقیق و پژوهش در زمینه گونه‌های گیاهی در این منطقه انجام می‌شود. تاکنون ۳۷۳ گونه از ۶۰ تیره در این پارک شناسایی شده‌اند. اورس، انجیر، بید، نسترن، گوجه وحشی، کرکو، درمنه، گون، کلاه میرحسن، باریجه، آنقوزه، کندل، زیره سیاه، کتان وحشی، آویشن، انواع گرامینه، آلبالوی وحشی، شیر خشت، زرشک، انواع گیاهان یک‌ساله مرتعی و گیاهان با ارزش دارویی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی پارک است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: رضا ضارعی یم

سایت حیات وحش پارک ملی تندوره از نظر ذخایر طبیعی و حیاتی، تنوع زیستی و نمونه‌های حیات‌وحش (قوچ و میش اوریال)، پدیده‌های ارضی و دیگر ویژگی‌های خاص در نوع خود ممتاز است. از سم‌داران منطقه می‌توان به بز وحشی که گله‌های ۱۵۰-۱۰۰ راسی آن در ارتفاعات منطقه دیده می‌شود و گوسفند وحشی اشاره کرد. گوسفند وحشی از گونه قوچ و میش اوریال محسوب می‌شود و خالص‌ترین نژاد این‌گونه در ایران است. شمار قوچ و میش‌های پارک را در سال ۱۳۵۶ هجری شمسی حدود ۶,۰۰۰ راس برآورد کرده‌اند.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: سعید داوری

گراز یکی دیگر از گونه‌های جانوری پارک ملی تندوره است که به تعداد زیاد در مناطق مختلف، به‌ویژه شمال پارک زیست می‌کند. گرگ‌ها نیز در قسمت‌های نسبتا هم‌ارتفاع پارک و محدوده‌های مشرف بر روستاهای اطراف به‌صورت منفرد یا در دسته‌های دو تا پنج قلاده‌ای دیده می‌شوند. گرگ‌ها در فصل زمستان بیشتر از قوچ، میش، کل و بز و در تابستان بیشتر از گله گوسفندان اهلی تغذیه می‌کنند. روباه قرمز، اسب‌های وحشی، شغال، سمور سنگی، کفتار، رودک و انواع جوندگان همچون خرگوش بی‌دم و تشی از دیگر پستانداران این منطقه‌اند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: حسین رهنما

پارک ملی تندوره از نظر تنوع گونه‌های پرندگان بسیار غنی است. پرندگان بیشتر در نواحی پست و حاشیه‌ای پارک، داخل دره‌ها و نزدیک به چشمه‌سارها دیده می‌شوند. کورکور، سارگپه پابلند، عقاب دشتی، عقاب شاهی، عقاب طلایی، کرکس، هما، لیل، کوکر، مرغ حق، شبگرد بلوچی، بادخورک معمولی، بادخورک کوهی، زنبور خور معمولی، هدهد، چکاوک طوقی، پپت خاکی و سنگ چشم دم‌سرخ بخشی از جمعیت پرندگان مهاجر به پارک را تشکیل می‌دهند. تعدادی از گونه‌های پرندگان مهم و بومی ایران در منطقه تندوره عبارت‌اند از دلیجه، کبک، تیهو، قرقاول، بلدرچین معمولی، کبوتر چاهی، قمری، یاکریم، چکاوک شاخ‌دار، چکاوک آسمانی، دم‌جنبانک ابلق، قرقی، سسک، سار، زاغی، کلاغ گردن‌بور، کلاغ ابلق، الیکایی، توکای سیاه، زردپره کوهی، زردپره مزرعه، انواع جغد و سهره سینه‌سرخ. کفچه مار، دال، قرقاول بال‌سفید و هما از گونه‌های در خطر انقراض تندوره محسوب می‌شوند.

از هفت گونه گربه‌سان ایران پنج گونه یعنی پلنگ ایرانی، گربه جنگلی، گربه دشتی، گربه پالاس و سیاه‌گوش اوراسیا در پارک ملی تندوره زندگی می‌کنند. ایران مهم‌ترین زیستگاه پلنگ در خاورمیانه به شمار می‌آید. در سال ۱۳۷۰ هجری شمسی تعداد ۱۳۴ قلاده پلنگ در پارک ملی تندوره مشاهده شده بود. جمعیت پلنگ‌ها در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی نزدیک به ۶۰ قلاده برآورد شد. طعمه اصلی پلنگ ایرانی کل و بز است.

منبع عکس: ایسنا؛ عکاس: نامشخص

خزندگان پارک ملی تندوره نیز شامل ۹ گونه مار غیر سمی، چهار گونه مار نیمه سمی، پنج گونه مار سمی، ۶ گونه سوسمار و لاک‌پشت می‌شوند.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ عکاسان (از راست به چپ): نجمه سلیمانی، حسین رهنما، حمیدرضا شریعتی، Mahdi-kh

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان قوچان، بخش باجگیران، دهستان دولت‌خانه، جنوب شرق روستای شمخال (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از پارک ملی تندوره: حدود ۱۷۰ کیلومتر (سه ساعت با ماشین)

دره شمخال از دیگر جاهای دیدنی و تماشایی استان خراسان رضوی است که در همسایگی پارک ملی تندوره قرار دارد. این دره در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی باجگیران قرار دارد. دره زیبا و دیدنی شمخال حدود ۱۸ کیلومتر طول دارد و ارتفاع دیواره‌های آن در بعضی نقاط تا ۲۰۰ متر برآورد شده است. آب‌وهوای مناسب دره شمخال در نتیجه رودخانه‌ای ایجاد می‌شود که در دل آن جریان دارد. این رودخانه پرآب از به هم پیوستن رودخانه‌های شارک قرچه، دربادام، شمخال و اضافه شدن چشمه‌های گوناگون در طول مسیر شکل می‌گیرد.

دره شمخال نام خود را از روستای کوهپایه‌ای به همین اسم گرفته است. بنا به گفته بسیاری از محققان تاریخ، «شمخال» یا «شاوهال» نامی ترکی محسوب می‌شود که برای اشاره به دولت یا فرمانروایان ترک استفاده می‌شد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: فاضل نادری

• آدرس: استان خراسان رضوی، ۸۸ کیلومتری جاده قدیم قوچان-درگز، چهار کیلومتری شرق روستای کپکان (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید (در سال ۱۴۰۲): رایگان
• فاصله از پارک ملی تندوره: حدود ۳۰ کیلومتر (یک ساعت با ماشین)

پلکان نادری از دیگر جاهای دیدنی درگز است و نوعی عارضه سنگی به شمار می‌آید که از ارتفاع ۵۰۰ متری در کوه‌های الله‌اکبر آغاز می‌شود. این پلکان با طول تقریبی یک کیلومتر، پس از چند پیچ‌وتاب در امتداد جاده اصلی، به فاصله ۸۰۰ متری از خط‌الراس کوه به پایان می‌رسد. مردم این ناحیه از کشورمان در گویش محلی پلکان نادری را با نام «نردبان یولی» یا همان راه نردبانی می‌خوانند. در گویش کرمانجی به این جاذبه «زینه نادری» گفته می‌شود.

نادرشاه افشار یکی از مقرهای خود را در دل کوه‌های الله‌اکبر درگز بنا کرده بود و برای طی کردن مسیر منتهی به مقر، دستور ساخت پلکان را داد. عرض پله‌ها دو تا سه متر و ارتفاع هریک از آن‌ها حدود ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: امین حاتمی

نویسنده: نرگس صالح نژاد / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی