مسجد ۷۲ تن

مشهد مهم‌ترین مقصد گردشگری مذهبی در ایران است و از همین رو گردشگران بسیاری سفر به مشهد را در برنامه خود می‌گنجانند. در کنار حرم مطهر، این شهر مساجد تاریخی ارزشمندی را در خود جای می‌دهد. مسجد ۷۲ تن یکی از این نمونه‌ها است. مسجد ۷۲ تن در بازار بزرگ و ناحیه سرشور قرار دارد. در واقع این بنا ابتدا مقبره امیر غیاث‌الدین بوده و با تغییر کاربری، به مسجد تبدیل شده است. با کجارو همراه باشید تا بیشتر با این بنای تاریخی آشنا شوید.

مسجد ۷۲ تن که با نام مسجد شاه نیز شهرت دارد، از جاهای دیدنی مشهد و آخرین بناهای مربوط به دوره میرزا شاهرخ محسوب می‌شود. این بنا شامل بقعه‌ای با گنبد دوپوش، دو مناره و یک ایوان می‌شود که در ابتدا مقبره امیر غیاث الدین ملک شاه بوده است. امیر غیاث الدین ملک شاه از امرای مشهور دربار تیمور گورکانی بود که پنج سال بعد از فوتش (سال ۸۵۵ هجری قمری) بنایی بر قبر او احداث کرده‌اند. در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱، مسجد ۷۲ تن با شماره ثبت ۱۸۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

عکس از سایت wikidata (عکاس: نامشخص)

مسجد ۷۲ تن از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی در مشهد به شمار می‌آید و در ناحیه سرشور، خیابان خسروی، ابتدای بازار بزرگ و در مجاورت ضلع جنوب غربی حرم واقع شده است. این مسجد تا حرم مطهر امام رضا (ع) فاصله کمی دارد و به‌راحتی از آن قابل دسترسی است. (مشاهده روی نقشه)

بنای مسجد به ابعاد حدود ۲۰×۳۳ متر، جمعا حدود ۶۶۰ متر مربع را فرامی‌گیرد. نمای مناره‌ها، غرفه‌ها و ایوان، دارای کاشی معرق بسیار نفیسی هستند که بیشتر آن‌ها از بین رفته‌اند و آنچه باقی مانده است، نمونه بهترین رنگ و لعاب کاشی دوره تیموری و صفویه به حساب می‌آید. ازاره بنا، در اصل کلا از سنگ بوده است.

عرض ایوان جلویی، حدود ۹۵/۴ متر، ارتفاع آن تا لبه بام، ۴۰/۹ متر و عمق ایوان، ۲۰/۴ متر است. ایوان مذکور از نظر کاشی و نقش و تزیینات دیگر، در واقع تابلوی ظریف این مقبره به شمار می‌رود.

ارتفاع ازاره تمام بنا در نمای جلوی مقبره، ۱۵/۱ سانتی‌متر است. در پایه راست ایوان، بعد از ازاره، یک خوانچه معرق دارای گلدان و گل و بوته به عرض ۶۴ و طول ۱۱۰ سانتی‌متر دیده می‌شود و در بالای خوانچه مذکور، مربع مستطیلی به عرض ۶۴ و ارتفاع ۲۷ سانتی‌متر قرار دارد که نام معمار مقبره «عمل بن شمس الدین محمد تبریز» در آن نوشته شده است. به نظر می‌رسد که در پایه چپ ایوان، نام کاتب ذکر شده بوده که کاشی‌کاری این قسمت از بین رفته است. چون معمار بنای مسجد واقع در تایباد که در نزدیکی قبر زین الدین ابوبکر تایبادی قرار دارد، همین معمار بوده است، بنابراین نام کامل معمار آرامگاه باید «احمد بن شمس الدین محمد تبریزی» بوده باشد.

عکس از سایت ویکی پدیا (عکاس: Antonio Giannuzzi)

در بالای نام معمار، کتیبه‌ای کاشی‌کاری وجود داشته که قسمت عمده آن از بین رفته است. کاشی‌های دیگر قسمت‌ها نیز آسیب فراوانی دیده است. جای خوشحالی است که کتیبه طرف چپ ایوان به طول تقریبی دو متر از اصل عبارت کتیبه، به‌طور صحیح و روشن و در زمینه کاشی لاجوردی و خط کشی سفید معرق و با خط ثلث شیوا بر جای مانده است:

«لل الامیر ملکشاه اعرج اللّه معارج دولته فی سنة خمس و خمسین و ثمانماة الهجریه» (۸۵۵).

در همین مقدار باقی مانده از کتیبه، به‌قدری لطافت و ظرافت دیده می‌شود که نظیر آن را در جای دیگری نمی‌توان یافت. نقطه‌ها و احیانا اعراب کتیبه را با کاشی تغاری سیر به طوری اجرا کرده‌اند که جملات را به‌صورت جالبی تزیین کرده است. در دیگر قسمت‌های ایوان، صلوات بر چهارده معصوم بر کاشی نوشته شده و بخش‌های دیگر نیز با نقوش زیبای هندسی بر کاشی زیبایی تزیین شده است.

بقعه دارای دری به تاریخ ۱۱۵۵ هجری قمری است که به نظر می‌رسد از محل دیگری به این نقطه منتقل شده باشد. داخل مقبره نیز کاشی‌کاری بسیار نفیسی دارد. تمام ازاره مقبره به ارتفاع ۴۵/۱ متر، دارای کاشی مسدس سبز سیر شفاف است و وسط هر مسدس، نقشی با زر طرح شده و کلمه «علی» را با زر سه بار تکرار کرده‌اند. در بالای ازاره مزبور، کتیبه‌ای سرتاسری به عرض ۲۴ سانتی‌متر است که از نظر کاشی و خط، از شاهکارهای هنر عهد تیموری به شمار می‌رود. زمینه کاشی، سبز سیر، و خط آن، ثلث با کاشی تغاری سیر شفاف و عسلی است. عبارت کتیبه، شانزده بیت از مناجات امیرالمومنین و یعسوب الدین حضرت علی بن ابی طالب (ع) است.

عکس از سایت ویکی‌پدیا (عکاس: نیکات)

در وسط هر ضلع از مقبره، دربندی وضع شده است که از این دربندها، به رواق‌های مجاور مقبره رفت و آمد می‌شد و جز دربند در ورودی، سه دربند دیگر بعدها مسدود شده است؛ در بالای هر دربند، دو ابرو و پاپشت بغل نفیسی در کاشی زمینه سبز سیر با اسلیمی تغاری سیر نمایان است. در هر زاویه مقبره، از بالای فیلگوش‌ها با گچ به‌طور مقرنس بالا رفته است. در روی این قسمت و در کنار هر دربند، فاصله‌ای برای کتیبه باز بوده است که نقاشی ظریف داشته و اکنون به‌کلی محو شده است. در زیر عرقچین مقبره، هشت دهنه تعبیه شده که روشنایی داخل مقبره از همین دهنه‌ها است. در بالای فیلگوش‌ها، مثلث‌هایی به‌طور مقرنس ساخته شده است و با گچ، نقش اسلیمی دارد. عرقچین گنبد، نقاشی‌هایی داشته که از بین رفته است. در زیر عرقچین، کتیبه‌ای قرآنی با خط ثلث بر گچ به تاریخ «تسع عشر و مأه الف» دیده می‌شود.

گنبد مقبره، با طرح متناسب و روکار کاشی فیروزه‌ای ساخته و در ساقه آن با خط کوفی درشت، جمله «البقا لله» تکرار شده است. ارتفاع گنبد، از تیزه تا کف مقبره، حدود ۴۰/۱۷ متر است. در زیر بقعه، سردابی به عرض و طول ۳۶/۶ متر وجود دارد که در دوره اخیر کشف شده است. در این سرداب، صورت قبری به ابعاد ۵۶×۱۹۰ متر وجود دارد که احتمال دارد قبر امیر ملک شاه باشد. این قبر با آجر بالا آمده و فاقد سنگ قبر است. در طرف چپ قبر، دو قبر و در طرف راست آن نیز یک قبر دیده می‌شود که همگی فاقد لوح قبر هستند. در چهار طرف سرداب، هواکش‌هایی تعبیه کرده‌اند. سقف سرداب، به‌صورت ضربی صاف پوشیده شده که تاکنون پابرجا مانده است. در دو طرف مقبره اصلی و پشت آن، سه رواق ساخته شده و جلوی رواق شمالی و جنوبی بقعه و غرفه، کاشی‌کاری شده است.

عکس از سایت ویکی‌پدیا (عکاس :WM ARSHA)

در طرفین بنای بقعه امیر ملک شاه، دو مناره وجود دارد که بالای هر دو به‌دلیل گذشت سالیان دراز، تخریب شده است. ارتفاع مناره شمالی آنچه باقی مانده، ۲۰ متر و بلندی مناره جنوبی نیز در حال حاضر، ۴۰/۱۵ متر است. ازاره هر دو مناره، از سنگ بوده که از بین رفته؛ اما جدیدا تجدید بنا و بازسازی شده است. در بالای ازاره مناره‌ها، کتیبه بزرگی با آیات قرآنی به چشم می‌آید. بالای این کتیبه، در ترنج‌هایی، احادیثی از پیامبر (ص) و در بالای آن‌ها، اسما اللّه نوشته شده است.

عکس‌های گالری از خبرگزاری بین‌المللی قرآن

نویسنده: زهرا صالح نژاد