مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه خرگرد یا ‌‌مدرسه غیاثیه که از سازه‌های تاریخی دوره تیموریان است، به‌عنوان یکی از جاذبه های گردشگری استان خراسان رضوی شناخته می‌شود. این مدرسه که در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، در روستای خرگرد در شهرستان خواف قرار دارد. مدرسه غیاثیه سازه‌ای چهار ایوانی و مربع‌شکل است که در دوران شکوهش، به‌لحاظ نوع معماری و جایگاه علمی کانون توجه بود و یکی از کامل‌ترین نمونه‌های دانشگاه اسلامی به‌شمار می‌رفت.

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان خواف، جاده تایباد به خواف، روستای خرگرد (نمایش روی نقشه)

مدرسه غیاثیه خرگرد در روستای خرگرد در پنج کیلومتری جنوب شرقی خواف قرار دارد. این سازه تاریخی در فاصله ۲۷۸ کیلومتری از مشهد و نزدیک به مرز افغانستان واقع شده است. روستای خرگرد را می‌توانید در کنار جاده تایباد به خواف پیدا کنید.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مروارید معراجی)

در زمان‌های قدیم، مساجد و مدارسی به‌صورت مکتب‌خانه وجود داشت که جلسات بحث و تدریس طلبه‌ها یا جلسات قرآن در آن‌ها برگزار می‌شد. این مدارس بناهای با شکوهی داشتند و معماری‌ آن‌ها درخور توجه بود. خراسان بزرگ نیز از این امر مستثنا نبود و مدرسه غیاثیه خرگرد در استان خراسان رضوی از جمله آن‌ها است. این مدرسه یکی از مدارس چهار ایوانی و آجری ایران و از جاهای دیدنی خرگرد به حساب می‌آید که با همت پیر احمد خوافی ساخته شد. مدرسه خرگرد خواف اثری برجامانده از شهر خرگرد قدیم در خراسان است که با شماره ۱۲۶ در تاریخ پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید.

مدرسه مزبور در دوران شکوه خود، از بهترین دانشگاه‌های اسلامی به شمار می‌آمد و دانشمندان بسیاری را پرورش داد؛ اما پس از ظهور سلسله‌ صفوی و به‌دلیل تعصبات شدید شاهان، این مدرسه پس از ۶۰ سال رونق خود را از دست داد. در میان مدارس ایران، مدرسه غیاثیه در دقت و تنوع معماری، نمونه کاملی به شمار می‌رود. اهمیت هنری مدرسه غیاثیه به حدی بود که پژوهشگران معروف غربی همچون ساکلیس، هرتسفلد، گرابای و برنارد اوکین درباره آن به تحقیق پرداختند و از کتیبه‌های آن نسخه‌برداری کردند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Yadollahtajaddod)

مدرسه غیاثیه خرگرد در فاصله سال‌های ۸۴۲ تا ۸۴۷ هجری قمری به دستور غیاث‌الدین پیر احمد خوافی، وزیر سلطان شاهرخ تیموری در زادگاه وی ساخته شد. هنرمندان معمار آن زمان یعنی استاد قوام‌الدین و غیاث‌الدین شیرازی برای ساخت مدرسه انتخاب شدند. این دو هنرمند معمار در ساخت مسجد گوهرشاد مشهد و مدرسه الغ‌بیک سمرقند نیز دست داشتند.

این بنا را می‌توان آخرین بنای با عظمت دوران تیموریان به شمار آورد و در عین حال شاید بتوان آن را نماینده‌ای تمام‌عیار از معماری دوره تیموری قلمداد کرد. پروفسور برنارد اوکین استاد تاریخ دانشگاه آمریکایی قاهره درباره این اثر تاریخی گفته بود:

مدرسه غیاثیه خرگرد سالم‌ترین مدرسه به‌جامانده از دوره تیموری در جهان و یکی از زیباترین مدارس تاریخی است. هر یک از آثار تاریخی این شهرستان به‌عنوان شاهکاری از معماری قرون میانی پس از اسلام در ایران به شمار می‌رود.

منبع عکس گالری: ویکی مدیا (عکاس: Yadollahtajaddod)

زیبایی و استحکام بنا به‌گونه‌ای بود که امید می‌رفت، برای قرن‌ها‌ی متمادی مرکز پرجنب‌وجوش تعلیم و تربیت باشد؛ اما شرایط خاص آن روزگار مجال چنین مرکزیتی را به غیاثیه نداد. این مدرسه اکنون بیش از ۵۵۰ سال عمر دارد؛ اما برای مدتی طولانی مرکز علمی باقی نماند؛ چراکه توسط یک حکومت سنی ساخته شده بود و بعد از ۶۰ سال که حکومت شیعه صفوی قدرت را به دست گرفت، مدرسه غیاثیه دیگر نتوانست به‌شکل قدیم رونق داشته باشد.

مدرسه غیاثیه در اثر عوامل طبیعی همچون زلزله، بادهای تند، فرسایش طبیعی، گرمی هوا و غارت اشیای قیمتی توسط روس‌ها تخریب شده بود؛ تا اینکه در سال ۱۳۱۶ تعمیراتی در آن صورت گرفت.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Yadollahtajaddod)

به اعتقاد برخی کارشناسان، خرگرد از دو واژه «خور» به‌معنای آفتاب یا خورشید و «گرد» به‌معنای شهر تشکیل شده است که در کنار یکدیگر «شهر آفتاب» می‌شود. عده‌ای دیگر درباره وجه تسمیه خرگرد گفته‌اند «خر» به‌معنای بزرگ و «گرد» به‌معنای شهر است که نشان می‌دهد این شهر مرکز علمای بزرگ بوده است. نظر دیگر اینکه «خرد» مساوی با علم و دانش و «گرد» یعنی شهر، پس خرگرد شهر علم و دانش معنا می‌دهد؛ جایی که دانشمندان در آن حلقه تدریس تشکیل می‌دادند. با این اوصاف می‌توان نتیجه گرفت که خرگرد مرکز علم و ادب بوده است.

خرگرد روستایی با آب‌وهوای گرم و خشک است، به همین دلیل بهار و پاییز که هوا سردتر می‌شود، زمان مناسبی برای سفر به این روستای زیبا و تاریخی و بازدید از مدرسه خرگرد خواف به حساب می‌آید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Eh San)

مدرسه غیاثیه آخرین بازمانده و یادگار دوره تیموریان است؛ ولی شباهت بسیاری با آثار معماری دوره سلجوقی دارد. این مدرسه دارای صحنی چهار ایوانی است که ارتفاع آن‌ها به ۱۱ متر می‌رسد. همچنین پلانی مستطیلی‌شکل با ابعاد ۴۴ در ۵۶ متر دارد.

ایوان بلند ورودی در میانه ضلع شرقی قرار دارد. بر اساس کتیبه‌ موجود در کناره ایوان ورودی مدرسه، این بنا در قرن نهم هجری قمری به دستور خواجه غیاث‌الدین پیر احمد خوافی، وزیر سلطان شاهرخ تیموری بنا شد و به همین دلیل به غیاثیه شهرت یافت. پس از ورود، به هشتی چلیپاشكلی با سقف گنبدی قدم می‌گذارید كه از سمت راست به مسجد و از سمت چپ به مدرس منتهی می‌شود و هر دو سقف گنبدی دارند.

ایوان قبله بزرگ‌ترین ایوان بنا به حساب می‌آید؛ به‌طوری که عرض بیشتری نسبت به سایر ایوان‌ها دارد و ضخامت ایوان قبله ۲۲۰ سانتی‌متر و سایر ایوان‌ها ۱۸۰ سانتی‌متر است. کتیبه‌ای با خط‌خوش نسخ بر اسپر ایوان قبله وجود دارد که نام معماران و تاریخ بنا را نشان می‌دهد. بخش بالایی ایوان‌ها با مقرنس‌ و قاب گچی دارای نقاشی تزیین شده‌اند.

در اطراف صحن مدرسه، برای استفاده طلاب، ۳۲ حجره در دو طبقه وجود دارد. دسترسی به حجره‌های طبقه بالا که مساحت کمتری دارند، از طریق پلکان چهارگوشه بنا میسر است.

در هر چهار ضلع بنا، چهار حجره با سقف گنبدی دوپوش احداث شده است که تزییناتی از کاشی‌ معرق و مقرنس گچی دارند. هشت نورگیر در پایه این گنبدها برای تامین نور قرار گرفته است.

دو حجره شمال شرقی و شمال غربی که بزرگ‌تر از سایر حجره‌ها هستند، سقف‌های شبکه‌بندی بسیار زیبایی دارند و به احتمال زیاد به‌عنوان مسجد‌مدرسه و به‌منظور برگزاری مجالس وعظ و بحث مورد استفاده قرار می‌گرفتند. ازاره ایوان‌ها و حجره‌های طبقه همکف از سنگ‌های مرمر با اشکال جالبی ساخته شده بودند که اکثرا به یغما رفته‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهراد موعودی)

مهم‌ترین ویژگی مدرسه خرگرد خواف استفاده گسترده از کاشی معرق جهت پوشش دیوارها است و از این لحاظ در زمره شاهکارهای قرن نهم هجری به شمار می‌رود. در مدرسه‌ غیاثیه‌ خرگرد سطوح بزرگ و عظیم برای نخستین بار با کاشی‌کاری معرق و معقلی تزیین شده‌ و رنگ لعاب کاشی‌ها اغلب فیروزه‌ای یا آبی‌سیر بوده‌اند. روی دیوارها و زیر طاق‌ها نیز می‌توان هنر تلفیق آجر و كاشی را مشاهده کرد که نقش كاشی‌ها، گل، برگ و اسلیمی است.

روی ایوان‌ ورودی سوره فتح، ایوان رو‌به‌روی آن سوره الرحمن، ایوان غربی سوره قیامه و ایوان شرقی سوره دهر با خط ثلث نوشته شده است. البته باید توجه داشت که قسمت اعظم این کتیبه‌ها از بین رفته‌اند. نوار میانه حجره‌ها مزین به لا اله الا الله، الحمد الله و توکلت علی الله ربی هستند.

نمای خارجی مدرسه کاشی‌کاری شده و داخل برخی از طاق نماهای خارجی آن کلمات الله و محمد بارها تکرار شده است. دو برج تزیینی در ضلع شمالی وجود دارد که در گذشته تزییناتی از سنگ مرمر و کاشی داشتند.

منبع عکس: وب‌سایت khaf.razavichto.ir (عکاس: ناشناس)

در سفر به خرگرد می‌توانید در اقامتگاه‌های بومگردی این منطقه اقامت کنید و تجربه متفاوتی را برای خود رقم بزنید. اقامتگاه بومگردی غیاثیه در فاصله کمی از مدرسه قرار دارد. امکاناتی نظیر سیستم‌های گرمایشی بخاری هیزمی و برقی، سیستم سرمایشی کولر آبی، سرویس بهداشتی و حمام مشترک در این اقامتگاه فراهم شده است. در طول اقامت خود می‌توانید غذاهای سنتی منطقه خواف مانند اشکنه ماست، بلغور شیر و کشک زرد را میل کنید که همگی با مواد اولیه بومی و ارگانیک تهیه و طبخ می‌شوند.

نویسندگان: بهاره غنچه، آزاده یوسف‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی