چشمه علی شهر ری

شهر ری یکی از شهرهای باستانی ایران در استان تهران است که جاذبه‌های تاریخی فراوانی دارد و قدمت سکونت در آن به دوران پیش از تاریخ بازمی‌گردد. تپه‌های باستانی، قلعه‌ها و باروها، آتشکده‌های قدیمی و امامزاده‌ها شهر ری را به یکی از دیدنیهای اطراف تهران تبدیل کرده است.

«چشمه علی» با نام باستانی سورین و سورنا، یکی از مناطق تاریخی ری است. این منطقه با وجود چشمه آب زیرزمینی، سرمنشا تشکیل تمدن و حیات در شهر ری بوده و تپه‌های آن از نخستین سکونتگاه‌های مردم کوچ‌نشین بوده است. چشمه علی از گذشته‌های دور با آثار باستانی و امکانات تفریحی ساده نظیر آب‌تنی و آب‌بازی در چشمه، پیک‌نیک در اطراف چشمه و مراسم شست‌وشوی فرش در ایام پیش از نوروز شهرت داشته است و یکی از جاهای دیدنی ری به شمار می‌رود.

• آدرس: استان تهران، شهر ری، بزرگراه آوینی، بین بلوار صفائیه و بلوار شهید غیوری (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: pinorest.com، عکاس: ناشناس

چشمه علی نام محله‌ای است که در شمال شهر ری و در منطقه ۲۰ شهرداری شهر تهران قرار دارد. این منطقه از شمال به بلوار بسیج، از جنوب به بزرگراه آوینی، از شرق به بزرگراه امام علی و از غرب به بلوار شهید غیوری محدود می‌شود. منطقه چشمه علی با آثار کهن نظیر تپه باستانی، باروی ری، چشمه زیرزمینی و کتیبه فتحعلی شاه قاجار از جاهای دیدنی ری به شمار می‌رود. نام محله برگرفته از نام چشمه‌‌ باستانی چشمه علی است که از گذشته‌های دور محل تفریح بسیاری از مردم ری و تهران بوده است.

برای دسترسی به چشمه علی، می‌توانید از خودروی شخصی یا مترو استفاده کنید. با استفاده از خودروی شخصی ابتدا خود را به بزرگراه آوینی در شهر ری برسانید؛ چشمه علی بین بلوار صفائیه و بلوار شهید غیوری در کوچه اول قرار دارد.

بهترین وسیله نقلیه عمومی برای دسترسی به چشمه علی مترو است. با استفاده از خط یک مترو تهران (کهریزک - تجریش) در ایستگاه متروی شهر ری پیاده شوید و با استفاده از تاکسی‌ خود را به بلوار صفائیه یا شهید غیوری برسانید؛ چشمه علی در نزدیکی این دو بلوار در کوچه اول قرار دارد که با پای پیاده نیز می‌توانید به آن دسترسی پیدا کنید.

منبع عکس: mashreghnews.ir، عکاس: ناشناس

چشمه علی با قدمتی ۸,۰۰۰ ساله به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی (آب)، سرمنشا تشکیل تمدن، حیات و زایندگی در منطقه باستانی شهر ری است؛ به همین دلیل تپه‌های چشمه علی که اهالی ری به آن «چشملی» می‌گویند، از نخستین سکونتگاه‌های مردم کوچ‌نشین به شمار می‌رود. آب این چشمه از میان صخره‌ای بزرگ خارج شده و به‌سوی جنوب و جنوب شرق جاری است.

در برخی از روایات، محله چشمه علی را زادگاه مادر زرتشت و منبع آب چشمه را از جاجرود و قیطریه می‌دانند که پس از گذر از راه‌های زیرزمینی، از دل تپه می‌جوشد. تمدن‌های کهن شامل تپه باستانی، باروی ری و چشمه زیرزمینی مجموعه چشمه علی را تشکیل می‌دهند که یکی از قدیمی‌ترین استقرارهای پیش از تاریخ در شمال مرکز فلات ایران است.

بالای تپه باستانی قلعه‌ای بنام «باروی ری» قرار دارد. این باروی تاریخی در زمان اشکانیان به‌صورت دیواری به‌منظور دفاع از شهر ساخته شده بود و دورتادور شهر ری را در برمی‌گرفت. کنگره‌های باروی ری به ارگ بم و کمی به باروهای سلجوقی شباهت دارد. امروزه تنها بخش کوچکی از این بارو باقی مانده و قسمت مرمت‌شده آن بالای دیواره چشمه علی واقع شده است.

منبع عکس: tasnimnews.com، عکاس: Naser Jafari

بر صخره چشمه علی و روی کتیبه بزرگی، نام چشمه و صحنه‌هایی از شکار و زندگی مردمان ۲,۰۰۰ سال پیش در عهد ساسانیان نقش بسته بود که به دستور فتحعلی شاه قاجار تخریب شد و به‌جای آن نقش‌برجسته‌ای از فتحعلی‌ شاه، نشسته بر تخت شاهی قرار گرفت. فتحعلی شاه پس از دیدن سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید، تصمیم گرفت نام و تصویر خود را در مکانی پر رفت‌وآمد از پایتخت حکاکی کند. در آن زمان چشمه علی یکی از پررونق‌ترین مناطق تهران و محبوب فتحعلی شاه، بازاری‌ها و دیگر ساکنان تهران بود؛ از این‌رو، به دستور شاه، تصویر او روی این کتیبه حکاکی شد.

با توجه به قدمت دیگر آثار، سنگ‌نگاره قاجاری جدیدترین اثر تاریخی این مجموعه به شمار می‌رود. این نقش‌برجسته، در ۹ فروردین ۱۳۷۸ خورشیدی به ثبت ملی رسید و در سال ۱۳۸۸ به همت شهرداری منطقه ۲۰، پروژکتورهای رنگی در محوطه اطراف آن نصب شد تا جلوه زیباتری به این اثر ببخشد.

در بازه‌های مختلف زمانی آثار ارزشمندی از محوطه چشمه علی توسط باستان‌شناسان کشف شده است. در سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خورشیدی، بیش از ۶۰۰ متر مربع از محوطه تپه اطراف چشمه علی طی سه فصل متوالی توسط گروه «اریک اشمیت» آمریکایی مورد کاوش قرار گرفت و آثاری مربوط به دوران ماقبل تاریخ، اشکانی و دوره‌های اسلامی به دست آمد. در بین آثار کشف‌شده، سفالینه‌هایی سرخ‌رنگ با نقش‌های قهوه‌ای تیره و سیاه از قدیمی‌ترین نشانه‌های تمدن در این منطقه بود. بخشی از این آثار باستانی در موزه‌های آمریکا و بخش دیگر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. تحقیقات این کاوشگر با سقوط هواپیما و مرگ او ناقص ماند.

منبع عکس: tasnimnews.com، عکاس: Naser Jafari

چشمه علی علاوه بر پشتوانه تاریخی، از نظر فرهنگی و تفریحی نیز حائز اهمیت است. شستن فرش در نوروز از سنت‌هایی است که از گذشته‌های دور در کنار چشمه علی انجام می‌شد. برخی از فرش‌فروشان و مردم بر این باور بودند که آب این چشمه باعث درخشش و خوش‌رنگ‌تر شدن فرش می‌شود؛ البته هنوز عده‌ای از مردم سنت شست‌وشوی فرش در کنار این چشمه را زنده نگاه داشته‌اند.

آب چشمه علی به دو حوضچه در پایین چشمه می‌ریزد. این دو حوضچه نقش تفرجگاهی را دارد که در فصول گرم میزبان کودکان و نوجوانانی است که در آن به آب‌تنی می‌پردازند. در سال ۱۳۹۶ خورشیدی به‌دلیل فعالیت‌های عمرانی خط ۶ مترو تهران، آب چشمه علی قطع شد و پس از پیگیری، در نهایت پس از دو سال دوباره جاری شد؛ اما مقدار آب آن به میزان گذشته نیست. این چشمه باستانی در تاریخ ۲۵ فروردین ۱۳۱۳ با شماره ثبت ۲۰۲ در فهرست آثار ملی ایران و بعدها در لیست آثار طبیعی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: tasnimnews.com، عکاس: naser jafari

نام تاریخی چشمه علی «سورین» بوده و منسوب به نام دودمانی از دوره اشکانیان یا ساسانیان است و شاید اشاره به نام سرداری از دوره اشکانی دارد. ایرانیان باستان این چشمه را سورنا می‌نامیدند؛ چراکه در نزدیکی معبد آناهیتا قرار داشت؛ جایی که امروزه با نام بی‌بی شهربانو شناخته می‌شود. نام این چشمه در دوره اسلامی به نام امام اول شیعیان و به چشمه علی تغییر یافت.

منبع عکس: google map، عکاس: Omid M

تفریحات در چشمه علی شامل تفریحات ساده‌ای چون آب‌تنی کودکان و نوجوانان در این چشمه است. در فصل‌های گرم سال جوانان از بالای سنگ‌ها به داخل حوضچه شیرجه می‌زنند؛ اگرچه به‌دلیل آلودگی‌های مختلف شناکردن در این آب توصیه نمی‌شود. خانواده‌ها نیز با پهن‌کردن زیرانداز در اطراف چشمه اوقات خوشی را می‌گذرانند. تپه باستانی، باروی ری و کتیبه فتحعلی شاه قاجار از جاهای دیدنی ری به شمار می‌روند که بازدید از آن‌ها از دیگر سرگرمی‌های مجموعه چشمه علی است.

در نزدیکی چشمه علی بوستانی به نام بوستان چشمه علی (بوستان سورنا) وجود دارد که گردشگران برای پیک‌نیک از آن استفاده می‌کنند. این بوستان علاوه بر فضای سبز دارای فضای بازی کودکان، نیمکت و سرویس بهداشتی است. کافه و فست‌فود سورنا در نزدیکی چشمه از دیگر امکانات رفاهی این جاذبه گردشگری است. از دیگر جاذبه‌های این مجموعه می‌توان به کوچه‌های پلکانی پشت کوه‌سنگی اشاره کرد. در اطراف چشمه و بوستان چشمه علی، فضای پارک خودرو نیز وجود دارد.

چشمه علی که یکی از دیدنی‌های اطراف تهران به شمار می‌رود، در تمام فصول سال قابل بازدید است؛ اما فصل بهار و تابستان برای استفاده از هوای مطلوب محوطه به‌عنوان بهترین زمان بازدید پیشنهاد می‌شود. ورود به منطقه باستانی چشمه علی رایگان است.

منبع عکس: pinorest.com، عکاس: ناشناس

چشمه تاریخی سورین، پس از دوره اسلامی به چشمه علی معروف شده است. داستان‌های زیادی در مورد چشمه علی وجود دارد که به گفته کارشناسان تاریخی، بیشتر آن‌ها صحت تاریخی ندارد و بیشتر شبیه قصه و افسانه است. یکی از روایت‌ها حکایت از این دارد که حضرت علی (ع) در زمان خلافتش به سرزمین‌های تحت خلافت خود سرکشی می‌کرد و یکی از این مکان‌ها شهر ری بود. هنگام عبور از این چشمه سم اسب حضرت علی داخل آب چشمه شد و از آن زمان، این چشمه به چشمه علی شهرت یافت.

در روایتی دیگر در مورد چشمه علی آمده است که هنگامی که یحیی، یکی از خونخواهان امام حسین (ع) کشته شد، شمشیر آغشته به خون او را در آب این چشمه شست‌وشو دادند؛ به همین دلیل، برخی از اهالی قدیمی ری، آب چشمه علی را مکروه می‌دانند و به آب این چشمه دست نمی‌زنند.

• آدرس: استان تهران، شهر ری،بزرگراه شهید آوینی، بلوار شهید غیوری، خیابان ابن بابویه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تقریبی با چشمه علی: ۱٫۲ کیلومتر (سه دقیقه با ماشین)
• ثبت ملی: پنج دی ۱۳۷۵، با شماره ثبت ۱۸۱۶

منبع عکس: tehranpicture.ir، عکاس: Shayan Mehrabi

«آرامگاه ابن بابویه» گورستانی ۲۰۰ ساله در شهر ری است که نزدیک به ۱۰ هکتار وسعت دارد. ابن بابویه، نخستین قبرستان شهر ری و دومین گورستان بزرگ تهران محسوب می‌شود که بسیاری از چهره‌های نامدار ایران از جمله جهان پهلوان تختی، علی اکبر دهخدا، رحیم موذن زاده اردبیلی، علی اکبر خوشدل تهرانی و... در این محل دفن شده‌اند. به اعتقاد برخی کارشناسان بنای نخستین آرامگاه ابن بابویه، به دوران ساسانی بازمی‌گردد.

آرامگاه ابن بابویه پیش از زمان ناصرالدین شاه، باغ بسیار وسیعی بود. نام این قبرستان برگرفته از نام محمد بن بابویه، معروف به شیخ صدوق، یکی از فقها و دانشمندان شیعه است که جسد او در سرداب زیر باغ کشف شد و بقعه او بلافاصله در این محل ساخته شد. آرامگاه ابن بابویه با آرامگاه‌های خصوصی و خانوادگی و با وجود عکس‌ها، آینه‌ها، شمعدان‌ها و اشیای دیگر، موزه‌ای دیدنی از تاریخ معاصر ایران و یکی از جاهای دیدنی ری به شمار می‌رفت.

در سال ۱۳۷۳، وزارت کشور برای حفاظت از قبرستان ابن بابویه دستور منع دفن مردگان در این محدوده را صادر کرد؛ در پی پیشنهادهای عمرانی شهرداری، طی اجرای طرح «احداث باغ مشاهیر»، در حدود ۴۰۰ مقبره خصوصی و خانوادگی (به‌‌غیر از سه مقبره) با معماری‌های زیبا به‌طور کامل تخریب شدند؛ مقبره‌هایی که بخشی از هنر ایران را با قدمتی طولانی به تصویر کشیده بودند. در حال حاضر تنها سه مقبره خانوادگی در قبرستان ابن بابویه باقی مانده که آن‌ها نیز وضعیت مناسبی ندارند و این قبرستان هم‌اکنون تقريبا به‌‌صورت مسطح درآمده است.

• آدرس: استان تهران، شهر ری، شرق آرامگاه ابن بابویه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تقریبی با چشمه علی: کمتر از دو کیلومتر (پنج دقیقه با ماشین)

منبع عکس: isna.ir، عکاس: HAMID FOROOTAN

«برج طغرل» در شهر ری و در نزدیکی چشمه علی قرار دارد. این برج آجری در زمان سلجوقیان و در زمان انتقال پایتخت از نیشابور به ری، به‌دستور طغرل بیک، موسس سلسله سلجوقیان ساخته شده است. برخی این محل را برج خلیفه یزید نامیدند و عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی و خاندان سلجوقی می‌دانند.

برج طغرل با مساحتی بالغ بر ۴۸ متر مربع به‌شکل استوانه، با خشت و آجر و به سبک معماری رازی بنا شده است. در گذشته بر بالای این برج، گنبدی مخروطی شکل وجود داشت که در حال حاضر از بین رفته است. برج طغرل بدون احتساب گنبد در حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد. سطح بدنه بیرونی برج به ۲۴ ترک تقسیم شده که کاربرد یک ساعت آفتابی عظیم را داشته است.

یکی از ویژگی‌های جالب برج طغرل انعکاس صدا در فضای داخلی آن است. داخل این برج که دارای دو درب هلالی‌شکل است، فضایی مدور وجود دارد که نقطه مرکز آن، محل سخنرانی بزرگان و شاهان بوده است. این نقطه مرکزی به‌گونه‌ای‌ است که با قرار گرفتن در آن پژواک صدا ایجاد می‌شود؛ گویی چندین بلندگو مقابل سخنران وجود دارد. برج طغرل یکی از جاهای دیدنی شهر ری به شمار می‌رود.

• آدرس: استان تهران، شهر ری، بزرگراه آوینی، بلوار صفائیه، خیابان گلیسیرین (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تقریبی با چشمه علی: کمتر از سه کیلومتر (حدود هشت دقیقه با ماشین)

منبع عکس: tehranpicture.ir، عکاس: Hamidreza Darajati

«دژ رشکان» از دیدنی‌های اطراف تهران، قلعه‌ای تاریخی با ساختاری از لاشه سنگ و ساروج است که به‌عنوان محافظ هسته اولیه شهر ری به دوره اشکانیان تعلق دارد. این دژ که در گذشته با انتساب به فخرالدوله ابن رکن الدوله دیلمی، فخرآباد نام داشت؛ در دوره اشکانی به‌عنوان اقامتگاه بهاره استفاده می‌شد و در دوره ساسانی برای برگزاری آیین نوروز و اقامت شاهان ساسانی به کار می‌رفت.

در دژ رشکان بخش‌های متفاوتی برای سکونت فرمانروایان و لشکر محافظ، نگهداری ادوات جنگی و نگهداری اموال گران‌بها وجود داشت و دیواره‌های غربی قلعه دارای سوراخ‌هایی برای تیر و کمان بود. بخش‌های اصلی این دژ تا زمان قاجار نیز پابرجا بوده؛ اما امروزه قسمت اعظم آن تخریب شده است. در کاوش‌های مختلف دژ رشکان، آثار بسیاری از دوره‌های مختلف تاریخ به‌دست آمده است که در موزه ایران باستان قرار دارد و شکوه و عظمت ری قدیم را به اثبات می‌رساند.

• آدرس: استان تهران، شهر ری، بزرگراه آوینی، چشمه علی، کوچه اول، کوچه مهدیه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تقریبی با چشمه علی: ۱۰۰ متر (یک دقیقه پیاده‌روی)

منبع عکس: dana.ir، عکاس: ناشناس

«جبار باغچه‌بان» با نام اصلی میرزا جبار عسگرزاده در سال ۱۲۶۴ خورشیدی در ایروان متولد شد و از ۳۴ سالگی در شهر تبریز زندگی کرد. او نخستین کودکستان ایران را در سال ۱۳۰۲ در تبریز تاسیس کرد و با وجود مخالفت‌های شدید حاکمان آن دوره، این کودکستان را باغچه اطفال نامید و از آن پس لقب باغچه‌بان گرفت. باغچه‌بان در سال ۱۳۱۳، مدرسه‌ای مخصوص کر ولال‌ها در تهران تاسیس کرد. او در جهت کمک به ناشنوایان، گوشی استخوانی را اختراع کرد و به کودکان روش الفبای دستی را آموزش داد.

از جبار باغچه‌بان بیش از ۳۰ تالیف در زمینه آموزش کودکان، ناشنوایان، سالمندان و ادبیات فارسی برجای مانده است. همچنین او ناشر مجله زبان در دفاع از حقوق معلمان بود. باغچه بان در سال ۱۳۴۵ در سن ۸۱ سالگی چشم از جهان فرو بست. آرامگاه این بزرگوار در محله چشمه علی شهر ری و در قطعه زمینی متعلق به دوست نزدیک او به نام «اشتری» قرار دارد. در کنار آرامگاه جبار باغچه‌بان، ۱۷ نفر از خانواده اشتری دفن شده‌اند. افراد بسیاری در سالگرد درگذشت او هرساله به زیارت این آرامگاه می‌روند.

اگر شما نیز از محله چشمه علی و آثار باستانی آن بازدید کرده‌اید، در بخش دیدگاه‌های مقاله نظر خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

نویسنده: معصومه صادق‌پور