خانه هنر تبریز (موزه کاریکاتور تبریز)

خانه هنر تبریز در ساختمان سابق کتابخانه ملی تبریز جای گرفته است، بنایی تاریخی که قدمت آن به دوره پهلوی اول بازمی‌گردد و در ضلع شمالی باغ گلستان قرار دارد. این بنا در طول زمان دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است و امروزه به‌عنوان خانه هنر، میزبان برنامه‌های متنوع هنری و هنرمندان تبریز و همچنین موزه مشهور کاریکاتور تبریز است. برای آشنایی بیشتر با خانه هنر تبریز همراه کجارو باشید.

خانه هنر تبریز بیش از ۸۰ سال است که از اهالی فرهنگ و هنر میزبانی می‌کند. این مجموعه در ساختمان سابق کتابخانه ملی تبریز قرار دارد، بنایی که هم‌زمان با کاخ شهرداری تبریز ساخته شده است. در دهه ۱۳۸۰ خانه هنر تبریز با ورود آثار متعددی از کارتونیست‌ها، حال و هوایی دیگر گرفت و نخستین موزه کاریکاتور قاره آسیا در آن برپا شد.

خانه هنر تبریز در ضلع شمالی یکی از بهترین پارک های تبریز، باغ گلستان واقع شده است و رو‌به‌روی هنرستان پسرانه وحدت قرار دارد. طبق اسناد موجود درباره تاریخچه شهر تبریز، کل این پارک در محل قبرستان گجیل و در منطقه‌ای مشهور به مقبرة العرفا ساخته شده است. این پارک امروزه از جاذبه‌ های گردشگری تبریز به شمار می‌رود.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، تبریز، ضلع شمالی پارک باغ گلستان (نمایش روی نقشه)

برای دسترسی به باغ گلستان و خانه هنر تبریز می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی اعم از تاکسی، مترو، اتوبوس یا خودروی شخصی استفاده کنید. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به این مکان، ایستگاه قونقا (باغ گلستان) است که با پیاده‌روی چند دقیقه‌ای می‌توانید از آن به خانه هنر تبریز برسید. اگر قصد استفاده از اتوبوس تندرو (بی‌آر‌تی) را دارید، خط یک را سوار و در ایستگاه قونقا (باغ گلستان) پیاده شوید. از این ایستگاه تا مقصد فاصله بسیار کمی است. برای استفاده از خودروی شخصی کمبود فضای پارک را در نظر بگیرید.

عکس از گوگل مپ (عکاس: Hadi Tak)

از زمان احداث بنا تا به امروز، این ساختمان بارها دچار تغییر کاربری شده است. نخست، احداث بنا به‌عنوان کتابخانه صورت پذیرفت و بعدها با تغییر کاربری‌های متعدد در طول زمان، در نهایت میزبان خانه هنر تبریز تبدیل شد.

ساخت بنای کتابخانه ملی تبریز در سال ۱۳۱۳ و هم‌زمان با ساخت عمارت سنگی شهرداری تبریز آغاز شد و پس از پایان ساخت بنا در سال ۱۳۱۸ توسط انجمن شهر تبریز مورد استفاده قرار گرفت. در سال‌های دهه ۱۳۳۰ و به‌دنبال راه‌اندازی کتابخانه دولتی تربیت به همت محمدعلی تربیت – شهردار وقت تبریز- پیشنهاد تاسیس کتابخانه‌ای بزرگ در تبریز توسط مدیرکل فرهنگ استان مطرح شد. این مورد استقبال قرار گرفت و تعدادی از علاقه‌مندان علم و دانش، فرهنگ دوستان، جمعی از خیران شهر و همکاری عموم مردم در این طرح همکاری کردند. به همین منظور در ابتدا، زمینی به مساحت ۱۱۰۰ متر مربع در مجاورت ارگ تبریز خریداری شده و بلافاصله با جمع‌آوری کمک‌های مردمی و افراد خیر، کار ساخت کتابخانه ملی طبق نقشه و استاندارهای لازم آغاز شد و پس از پایان مورد استقبال وصف‌ناپذیر مردم قرار گرفت. وجه تسمیه نام این کتابخانه – کتابخانه ملی تبریز – برگرفته از مشارکت حداکثری مردم و تکمیل پروژه با حداقل استفاده از امکانات و بودجه دولتی بوده است.

یکی از نمونه‌های منحصربه‌فرد نگهداری شده در این کتابخانه کتاب نفیس و فاخر «انجیل رسولان» است که قدیمی‌ترین نسخه خطی موجود کتاب پیروان مسیحیت محسوب می‌شود؛ این کتاب روی پوست ماهی و به زبان سریانی (آشوری) نگاشته شده است. ازاین‌رو، در سال ۱۳۴۴ سازمان فعالیت‌های فرهنگی یونسکو این کتابخانه را به‌عنوان کتابخانه امانت‌دار خود معرفی کرده و امتیاز استفاده از کلیه آثار انتشارات یونسکو را به آن اعطا کرده است.

در سال ۱۳۶۰ با قرارگیری ساختمان کتابخانه ملی در طرح توسعه مصلی مرکزی تبریز، کلیه منابع و کتاب‌ها به بنای واقع در پارک باغ گلستان (باغ فجر) انتقال داده شد و اداره آن نیز اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد. طبق اسناد در زمان انتقال تعداد کتاب‌های این کتابخانه ۵۵۰۰۰ جلد بوده است.

در سال ۱۳۶۵ نیز موضوع توسعه کتابخانه ملی (مرکزی) با امکاناتی مجهز مطرح شد و طرح جدید کتابخانه مرکزی تبریز از سال ۱۳۶۹ و در زمینی به مساحت ۵ هکتار در خیابان آزادی (تقاطع لاله) آغاز شد و در سال ۱۳۸۰ مورد بهره‌برداری قرار گرفت و کلیه منابع موجود در کتابخانه مرکزی (ملی) واقع در محل پارک باغ گلستان در حدود ۱۵۰ هزار جلد شامل کتاب‌های خطی و چاپ سنگی، کتاب‌های چاپی فارسی و زبانهای دیگر، نشریات، میکروفیلم و... به محل جدید کتابخانه انتقال یافت.

همچنان که پیش‌تر نیز اشاره شد، این بنا در ابتدا توسط انجمن شهر تبریز و پیش از انقلاب نیز به‌صورت باشگاه شهرداری، باشگاه افسران و تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به‌ترتیب نهادهایی مانند کمیته انقلاب اسلامی و سازمان محیط زیست در آنجا استقرار داشتند تا اینکه در سال ۱۳۶۰ کتابخانه ملی تبریز از محل سابق خود در جوار ارگ تبریز به آنجا منتقل شد. به‌دنبال انتقال مجدد کتابخانه ملی به محل اصلی خود، این بنا به همت اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی مورد احیا و بازسازی قرار گرفت و در اسفند ماه سال ۱۳۸۵ نخستین موزه کاریکاتور آسیا و پنجمین موزه این هنر در سطح دنیا در بخش غربی عمارت تاسیس شد. در حال حاضر، این بنا «خانه هنر تبریز» نام گرفته است.

بنای خانه هنر تبریز در زمینی به مساحت ۳۰۰۰ متر مربع قرار دارد و دارایی زیر بنایی در حدود ۲۸۶۰ متر مربع است. از دیدگاه معماری، پلان ساختمان دارای سه بخش است که بخشمیانی به‌شکل سالن وبخشهای جنوبی و شمالی به اتاق‌های مختلفی تقسیم شده‌اند. نمای بیرونی بنا از نوعی سنگ محلی به نام اسپراخون ساخته شده و سنگبری‌های به کار رفته در کل بنا، به‌ویژه در بخش‌هایی مانند طاق پنجره‌ها و کنگره‌هایی با نقش گل در انتهای دیوارها بسیار شبیه به معماری عمارت شهرداری تبریز است؛ این شباهت تا حدی است که برخی از بنای کتابخانه ملی سابق به‌ عنوان تکه‌ای جداشده از عمارت شهرداری یاد می‌کنند. این ساختمان که در میان جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی قرار دارد، در آبان ماه سال ۱۳۸۷ با شماره ۲۴۹۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

البته به‌علت قدمت بنا و استفاده از آن در طول سال‌ها، دچار آسیب شده بود که در سال‌های اخیر ضمن وفادارای به سبک معماری، ساختمان مورد بازسازی قرار گرفته است. البته سنگبری نما با سنگ اسپراخون، عایق‌کاری و کف‌سازی برای تراس جنوبی، اجرای طاق ضربی برای پوشش کف سالن‌ها و اجرای کانال نم ‌زدا در ضلع شمالی از جمله سایر اقدام‌هایی است که در راستای ترمیم و بازسازی بنا اجرا شده و در نتیجه این پروژه، بنا در حال حاضر کاملا سالم و محکم شده و به محلی برای تجمع علاقه‌مندان و دوستداران فرهنگ و هنر در مکان تاریخی مقبرة العرفا شده است.

نویسندگان: سعیده خلیلی صفا و فاطمه رشیدی