مسجد کبود بناب

مسجد کبود بناب که با نام گوی مسجد نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است. این مسجد شبستانی با سقف تیرپوش دارد که روی هشت ستون چوبی مقرنس‌کاری قرار گرفته‌اند. قدمت مسجد کبود بناب به دوران ایلخانی می‌رسد؛ ولی در زمان‌های بعد مرمت‌هایی در آن صورت گرفته است.

مسجد کبود بناب یا گوی مسجد از جاهای دیدنی بناب است و در نیمه غربی شهر و خیابان بهشتی قرار دارد.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، شهر بناب، خیابان بهشتی، خیابان عابدفام، کوچه باقری (پایین) (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maftouhi)

مساجدی مانند مسجد کبود تبریز که با نام کبود یا گوی شناخته می‌شوند، دارای پوششی از کاشی‌های فیروزه‌ای و مینایی هستند. در واقع کلمه «کبود» به‌نوعی از رنگ آبی اطلاق می‌شود؛ ولی چنین کاشی‌کاری‌ در بنای مسجد کبود بناب دیده نمی‌شود. در نتیجه این فرضیه مطرح است که احتمالا کاشی‌کاری‌ها و تزیینات و رنگ‌‌آمیزی‌های این مسجد در طول زمان تحت‌تاثیر عوامل طبیعی یا انسانی دچار فرسایش شده و پوشش اصلی آن با یک لایه ساده آجری جایگزین شده است.

مسجد کبود بناب در سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ هجری شمسی مورد بازسازی‌ قرار گرفت و پس از اینکه در سال ۱۳۹۴ هجری شمسی در خبرها عنوان شد که سقف آن در زمان بارندگی چکه می‌کند، لزوم توجه بیشتر به این بنای تاریخی بیشتر حس شد. بازدید از این مسجد نیاز به مجوز میراث فرهنگی دارد؛ گرچه اگر کلیددار مسجد به شما لطف کند، شاید بتوانید از آن دیدن کنید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maftouhi)

قدمت ساخت اولیه مسجد کبود بناب به دوران ایلخانی می‌رسد؛ ولی در زمان‌های بعد مرمت‌هایی در آن صورت گرفته است. کتیبه‌ای بر سقف شبستان این مسجد قرار دارد که نشان‌ می‌دهد در سال ۱۲۷۱ هجری قمری یعنی در زمان ناصرالدین شاه بازسازی شده است. متن کتیبه به این شرح است:

... تاریخ تعمیر مسجد در عهد خسرودین ناصرالدین خلدالله ملک و مباشرت ملا حسین ولد ملا ابوالقاسم، وکیل محله حاجی محمد تقی و حاج ابراهیم خلیل حاج محمد خان در سال ۱۲۷۱ هجری اتمام پذیرفت.

بر اساس روایت‌هایی که از گذشته وجود دارد، به نظر می‌رسد مسجد کبود بناب در کنار گنبد کبود مراغه و مسجد کبود تبریز سه مکان مذهبی و مقدس فیروزه‌فام دوره ایلخانیان را در منطقه آذربایجان تشکیل می‌دادند.

با بررسی سایر بناهای عهد ایلخانی می‌توان نتیجه گرفت که در معماری این بنا از مینا روی کاشی‌هایی استفاده شده است که بخشی از بنا نبوده‌اند. این نوع کاشی‌کاری زیبایی دوچندان به سازه می‌بخشید، ولی در طولانی مدت قطعات ظریف آن بر اثر عوامل مختلف دچار آسیب می‌شدند. مسجد کبود بناب نیز از این قاعده مستثنا نبود و نمای آن نتوانست این سبک تزیینی را حفظ کند و به‌تدریج آن را از دست داد. حتی ادعا شده که تا اواخر دوره قاجار بخشی از تزیینات کاشی‌کاری مسجد همچنان وجود داشت که بعدها به‌طور کامل از بین رفت.

از ظاهر مسجد کبود بناب چنین برمی‌آید که در گذشته سطح خارجی آن دارای تزیینات تخمیری مرکب از آجر و کاشی‌های گوناگون بوده است و در بخش بالایی طاق‌نماها، نواری از کاشی‌های آبی‌رنگ کار شده بود که انعکاس زیبای این رنگ‌ها لقب کبود را برای مسجد به ارمغان آورد.

از امتيازات اين مسجد تاريخی وجود كتيبه‌ای معتبر متعلق به قدمگاه مولا علی (ع) بر سينه سنگ مرمر مسجد است كه روی ديوار شرقی مسجد قرار دارد. اين سنگ كه با نقوش رد پا و نعل اسب جنبه تبرک يافته، به اعتقاد برخی افراد از سرزمين مقدس نجف يا كربلا به اين مكان منتقل شده است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Maftouhi)

حیاط مسجد به‌شکل چهارگوش ساخته شده است. اگر از سمت جنوبی وارد شوید و چند پله را رد کنید، به دهلیزی می‌رسید که در سمت راست آن سقاخانه قرار دارد. شبستان مسجد در ارتفاعی بالاتر از سطح حیاط واقع شده است.

شبستان مسجد کبود بناب فضایی در ابعاد ۱۶ در ۱۰ متر است که سقف تیرپوش آن روی هشت عدد ستون چوبی مقرنس‌کاری قرار دارد. این ستون‌ها با یکدیگر حدود سه متر فاصله دارند. درمجموع ۹۵ تیر چوبی در شبستان به کار رفته است. روی دیوارهای این شبستان تزیینات طاقچه‌ای زیبایی به چشم می‌خورد که با رنگ‌آمیزی تیره مایل به کبود، منظره ساده و زیبایی به مسجد بخشیده‌اند. در ضلع جنوبی شبستان، دو پنجره طاق‌نمای بزرگ دیده می‌شود که در وسط آن‌ها محراب مسجد قرار دارد و از این پنجره‌ها برای هدایت نور به داخل بنا و تهویه هوا استفاده می‌شد. ضلع شمالی شبستان مجهز به بالکنی به عرض سه متر با پنج ستون چوبی بوده و نرده چوبی کوتاهی به‌عنوان حفاظ در این قسمت ساخته شده است. در سمت شرقی و غربی بنا نیز چهار پنجره قرینه وجود دارد که برای تامین روشنایی تعبیه شده‌اند.

جنبه زیبایی دیگر در معماری این بنا به ستون‌ها و سرستون‌های آن مربوط می‌شود. ستون‌های شبستان با فواصل منظمی ساخته شده‌اند که نظم خاصی را به آن بخشیده‌اند و به‌نوعی هوش بالای معمار آن را می‌رسانند. همچنین سرستون‌های مسجد مقرنس‌کاری شده‌اند و روی آن‌ها اشکال هرمی و طرح‌های هشت‌ضلعی مشبک چشم‌نوازی می‌کنند.

نویسنده: پویا جوانمرد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی