آتشکده چهارقاپی قصر شیرین

اواخر دوره‌ ساسانی و زمان حکومت خسروپرویز، بناهایی شامل عمارت خسرو و چهارتاقی در غرب فلات ایران ساخته شد. این عمارت‌ها که برای شیرین، همسر شاهنشاه ساخته شده بود، به منطقه لقب قصر شیرین داد. آتشکده چهارقاپی یکی از جاهای دیدنی قصر شیرین است که در ادامه این مقاله به آن خواهیم پرداخت.

• آدرس:استان کرمانشاه، شمال شهر قصرشیرین (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Ali H

آتشکده چارقاپی یکی از مجموعه بناهای شمال شهر قصر شیرین است که قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. چهارتاقی‌های ساسانی بناهایی برای نیایش خداوند بوده و آتش مقدس در آن همیشه به‌عنوان نمادی از نور و روشنایی روشن بود. آتشکده چارقاپی در ۲۲ تیرماه ۱۳۷۹ به‌عنوان اثر ملی رسمیت یافت و با شماره‌ ۲۷۴۶ ثبت شد. این بنا در سال ۱۳۸۵ نیز همراه با دیگر آثار در محور ساسانی قصرشیرین - کرمانشاه در فهرست نامزدهای میراث جهانی قرار گرفت. این بنای ملی در اثر زلزله‌ شدید سر پل ذهاب در آبان‌ماه ۱۳۹۶ دچار آسیب‌دیدگی ۲۰ درصدی شد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Eh San

باستان‌شناسان قدمت آتشکده چارقاپی را متعلق به اواخر دوره ساسانی می‌دانند و بر اساس روایات، این بنا یکی از مجموعه بناهایی است که توسط خسروپرویز برای همسرش شیرین ساخته شده است. برخی با مقایسه‌ چهارتاقی قصر شیرین با معماری بناهای دوره‌ اسلامی عباسی، به‌ویژه کاخ اُخیضر در جنوب کربلا، زمان ساخت آن را در قرون اولیه‌ اسلامی قرار داده‌ و آن را کاخ یا تالار تخت شاهی دانسته‌اند؛ اما شباهت الگوی ساخت آن با چهارتاقی‌های متعددی که در ایران وجود دارد نشان می‌دهد که چهارتاقی قصر شیرین کاملا از معماری ساسانی پیروی می‌کند و کاربری دینی داشته است.

نام معمول چهارتاقی قصر شیرین، «چهارقاپی» یا «چوارقاپی» است. چهارقاپی در واقع همان نام ترکی چهارتاقی و به‌معنای چهاردر است. به نظر می‌رسد عشایر و ایلات ترکی که از همدان آمده و در آنجا مستقر شده بودند، آن نام را بر بنا نهاده باشند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Eh San

چهارقاپی در دوره‌ اسلامی مرمت شد؛ اما کاربری آن تغییر یافت. این بنا مدتی کارکرد اداری پیدا کرد و بعدها در جریان لشکرکشی عثمانیان، ایل‌های کوچرو آن را اشغال کردند و به محل نگهداری دام‌ تبدیل شد.

اولین سیاح اروپایی که به این بنا اشاره کرده، «پیترو دلاواله‌» ایتالیایی است که در سال ۱۶۵۹ میلادی از ویرانه‌های قصر شیرین بازدید کرد. بعد از او نیز مسافران دیگری از آن یاد کرده‌اند؛ اما نخستین کسی که عکس و نقشه‌ای از آن تهیه کرد «دمورگان»، حفار فرانسوی، بود. پس از او در سال ۱۹۱۰ میلادی زاره و هرتسفلد و در سال ۱۹۱۱ گرترود بل (Gertrude Bell) پلانی از آن ترسیم کردند که البته با نقشه‌ دمورگان تفاوت داشت.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: حمید صادقی

بر اساس مشاهدات سیاحان و کاوشگران سده‌های نوزدهم و بیستم، بخش‌های زیادی از چهارقاپی تا سال ۱۹۱۰ میلادی سالم بود. علاوه بر آن، فضای اصلی چهارتاقی در دهه‌ ۵۰ خورشیدی بازسازی شد و بنا تقریبا در وضعیت خوبی قرار داشت تا آنکه در اواخر دهه‌ ۵۰ جنگ تحمیلی آغاز شد و بنا بسیار ضربه دید. با وجود این از اهمیتش کاسته نشد. در سال ۱۳۷۱ حفاری‌هایی در اطراف آن انجام شد و در ضلع جنوب غربی آن آثار و بقایای معماری چهار اتاق کوچک، یک سالن بزرگ، یک حیاط و یک راهرو به دست آمد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: حمید صادقی

آتشکده چهارقاپی جزو آخرین و بزرگ‌ترین بناهای دوره‌ ساسانیان است. این بنای چهارگوش از جنس سنگ و گچ است و در ابعاد ۲۵ در ۲۵ متر و ارتفاع ۴٫۵ متری از سطح زمین دیده می‌شود.

گنبدی بر آن سوار شده بود و چهار دروازه‌ بلند با ورودی هلالی در وسط چهار دیوار اطراف آن قرار داشت؛ بنابراین، در صورت برگزاری مراسم نیایش در حضور جمعیتی از شرکت‌کنندگان، پرستندگان می‌توانستند از چهار سوی آن آتش فروزنده را ببینند. در قسمت بالای بدنه‌ آتشکده، دریچه‌های کوچکی در اطراف دیده می‌شود که احتمالاً به‌منظور تهویه هوا و نور به کار برده شده است. اکنون گنبد چهارتاقی قصر شیرین از بین رفته است. پیش از جنگ تحمیلی، بقایای پوشش بالای آتشکده نمایان بود.

اثر گرترود بل

از حفاری‌هایی که در اطراف بنا انجام شده است، برمی‌آید که دالانی پیرامون چهارتاقی وجود داشت که پس از نیایش از آن مکان خارج می‌شدند. همچنین در یادداشت‌های مورخان، به راهروهای اطراف این اتاق بزرگ اشاره شده است. حفاری‌های محوطه در سال‌های پس از جنگ تحمیلی موید وجود این راهروها بوده‌اند.

نزدیک به درگاه غربی چهارتاقی و در داخل بنا یک سکوی سنگی به ابعاد ۵۲۸ در ۵۰۸ سانتی‌متر قرار دارد که تقریبآ ۶۰ سانتی‌متر از ارتفاع آن باقی مانده است. همچنین در ضلع جنوبی درگاه شرقی و در خارج بنا یک سکوی آجری دیگر به ابعاد ۱۴۴ در ۲۵۵ سانتی‌متر دیده می‌شود که با ملاط گچ ساخته شده است. اتاق‌های اطراف نیز احتمالاً محل اسکان روحانیان، محل نذرها، انبارها، محل نگهداری هیمه و احتمالا اسکان زوار بوده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: حمید صادقی

• از وارد آوردن فشار به دیواره‌ها، تکیه دادن به آن‌ها هنگام بازدید از آتشکده چهارقاپی خودداری کنید.
• اطراف آتشکده چهارقاپی امکانات رفاهی محدودی وجود دارد.
• پوشش شبکه تلفن همراه در محوطه آتشکده چهارقاپی مطلوب نیست.
• بهترین زمان بازدید از آتشکده چهارقاپی فصل بهار و تابستان است.
• بازدید از آتشکده چهارقاپی رایگان است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: حمید صادقی

• آدرس: استان کرمانشاه، شمال شهر قصر شیرین (مشاهده در نقشه)

کاخ خسرو یکی از آثار مهم دوره ساسانی محسوب می‌شود که تنها ویرانه‌ای از آن باقی مانده است. این عمارت که در شمال شهر قصر شیرین قرار دارد، با مساحتی حدود ۲۸,۰۰۰ متر مربع روی سکوی بلندی قرار گرفته است. عمارت خسرو یکی از آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران نیز به شمار می‌رود.

• آدرس:استان کرمانشاه، شهر قصرشیرین، میدان شهدا (مشاهده در نقشه)

کاروانسرای عباسی قصر شیرین یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر به شمار می‌رود و از مهم‌ترین منزلگا‌های زائران عتبات عالیات در طول تاریخ محسوب می‌شده است. قدمت این اثر ملی، به دوره صفویه بازمی‌گردد. متاسفانه وقوع رویدادهایی طبیعی مانند سیل و زلزله در سال‌های اخیر، آسیب‌های بسیاری به این بنا وارد کرده است.

عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس‌ها: حمید صادقی و محمد محمدی

اگر تاکنون از شهر قصر شیرین و آتشکده چهارقاپی بازدید کرده‌اید، نظر و تجربیات خود را با ما وسایر کاربران کجاروبه‌اشتراک بگذارید.

نویسنده: رضا اردو / پوریا محمدی پیوند