خانقاه ابوسعید ابوالخیر کوهبنان

خانقاه شیخ ابوسعید شهرستان كوهبنان كه به‌گفته كارشناسان نخستین خانقاه استان كرمان به حساب می‌آید، قبل از زمان شاه نعمت الله ولی وجود داشته است. این خانقاه در کنار کوه خانقاه و در نزدیکی زیارتگاه خواجه خضر قرار دارد و نامگذاری آن به نام ابوسعید به این دلیل است که مرکز تجمع دراویش و مریدان او بوده است. همچنین این خانقاه به‌عنوان محل ریاضت و چله‌نشینی عرفای بزرگی چون شاه نعمت الله ولی و شیخ برهان‌الدین و مریدان ایشان به کار می‌رفت.

خانقاه ابوسعید ابوالخیر از جاهای دیدنی استان کرمان است که در نزدیکی زیارتگاه خواجه خضر در کوهبنان قرار دارد.

• آدرس: استان کرمان، کوهبنان، کنار کوه خانقاه، در نزدیکی زیارتگاه خواجه خضر، خانقاه ابوسعید ابوالخیر (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: مفیدی)

«ابوسعید فضل‌الله بن احمد بن محمد بن ابراهیم میهنی» مشهور به شیخ «ابوسعید ابوالخیر» عارف و شاعر نامدار ایرانی‌ در قرن چهارم و پنجم قمری است. شیخ ابوسعید ابوالخیر در یکم محرم ۳۵۷ هجری قمری (۳۴۶ هجری شمسی) در شهر میهنه متولد و در چهارم شعبان ۴۴۰ هجری قمری (۴۲۷ هجری شمسی) در همین شهر درگذشت. میهنه شهری بین «سرخس» و «ابیورد (محمدآباد امروزی)» در خراسان قدیم بود که امروزه در خاک کشور ترکمنستان و در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی عشق‌آباد، پایتخت این کشور قرار دارد. البته برخی روستای «مه‌نه» از توابع شهرستان «مه‌ولات» در حوالی شهرستان «تربت‌حیدریه» واقع در استان خراسان رضوی را محل تولد و وفات ابوسعید ابوالخیر می‌دانند و یک آرامگاه منسوب به او نیز در این شهر وجود دارد.

او در میان عرفای ایرانی مقام بسیار ویژه‌ای دارد. با وجودی که ابوسعید اشعار زیادی نگفته است؛ عرفان موجود در اشعارش را با بزرگانی چون مولوی و خیام برابر می‌دادند. از لحاظ اندیشه‌های عرفانی او را هم‌رده با بزرگ‌ترین عرفای اسلامی مثل حلاج، بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی قرار می‌دهند.

ابوسعید ابوالخیر را نه‌تنها از اساتید معروف شعر عارفانه به‌شمار می‌آورند؛ بلکه در کنار رودکی از او به‌عنوان نوآور رباعی یاد می‌کنند. نوآوری ابوسعید در رباعی از دو دیدگاه مطرح می‌شود: او نخستین شاعری است که شعر خود را فقط به‌شکل رباعی سروده؛ همچنین او برای اولین بار در شعر عارفانه فارسی، از کنایه‌ها و اشاره‌های عارفانه استفاده کرد‌ه است. تشبیه عرفا در راه رسیدن به خدا، به پروانه‌ای که به دور آتش شمع می‌چرخد و در نهایت در آن می‌سوزد،‌ برای اولین بار توسط ابوسعید ابوالخیر در شعر فارسی به کار رفت.

داستان دیدار شیخ ابوسعید با ابوعلی سینا نیز بسیار معروف است. آن‌ها سه شبانه‌روز با یکدیگر در خانه بودند و در تنهایی حرف می‌زدند. کسی اجازه ورود به این خلوت را نداشت و فقط برای نماز جماعت بیرون می‌آمدند. بعد از آن ابتدا ابوعلی سینا بیرون آمد؛ مریدان از ابوعلی سینا پرسیدند که شیخ را چگونه یافتی؟ گفت:

هرچه من می‌دانم، او می‌بیند.

سپس شیخ ابوسعید از خلوتگاه بیرون آمد که مریدان از او نیز پرسیدند: بوعلی را چون یافتی؟ شیخ ابوسعید پاسخ داد:

هرچه ما می‌بینیم، او می‌داند.

از رابطه عارفانه بین ابوسعید ابوالخیر و ابوعلی سینا سه نامه مهم و ارزشمند به جا مانده است. شیخ ابوسعید را حلقه اتصال‌دهنده بین عرفان سنتی پیش از خودش به حلقه عرفانی پس از او تشبیه کرده‌اند. در دوره‌ای که بیشتر اهل عرفان، منصور حلاج را کافر می‌دانستند و گروهی نیز با احتیاط و سکوت با منصور برخورد می‌کردند، ابوسعید ابوالخیر از منصور حلاج به‌عنوان یک عیار و جوانمرد یاد می‌کند. این ارادات تا جایی بود که در گفته‌ای منسوب به ابوسعید در کتاب اسرار التوحید، درباره منصور حلاج می‌گوید:

در علوم حالت در مشرق و مغرب، کسی چون او نبود.

ابوسعید ابوالخیر در دنیای عرفان چنان شهرتی داشت که حتی مخالف سرسخت او مانند خواجه عبدالله انصاری دو بار به نیشابور رفت تا با ابوسعید دیدار کند. در واقع، خواجه عبدالله به‌لحاظ عقیده عرفانی با ابوسعید موافق نبود و حتی با اشعار تشبیه‌وار او مخالفت می‌کرد. ابوسعید ابوالخیر با بزرگان تصوف مانند ابوالحسن خرقانی در بسطام نیز دیدار و تعامل داشت که این موضوع جایگاه والای او در دنیای عرفان را نشان می‌دهد.

مقبره منسوب به ابوسعید ابوالخیر در تربت حیدریه، منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Sonia Sevilla)

ابوسعید ابوالخیر بعد از سفر به شهرهای مختلف و دیدار با اساتید عرفان و تصوف،‌ در سال‌های پایانی عمرش مصادف با سال ۴۳۰ هجری قمری به زادگاه خود یعنی شهر میهنه بازگشت و تا آخر عمر در این شهر زندگی کرد. او در سن ۸۳ سالگی درگذشت و جنازه‌اش طبق وصیتش در محل مورد نظر دفن شد. در مراسم تشییع جنازه او اهالی میهنه و شهرهای اطراف حضور داشتند و ازدحام جمعیت به‌حدی بود که جسد این عارف بزرگوار تا حوالی اذان ظهر آن روز دفع نشد. در نهایت خان میهنه با کمک نیروهای نظامی، راه را به‌سمت قبرستان باز کرد و جسد ابوالسعید به خاک سپرده شد.

یکی از معروف‌ترین داستان‌هایی که درباره ابوسعید ابوالخیر حتی امروزه نیز نقل می‌شود،‌ این داستان است: به شیخ ابوسعید ابوالخیر گفتند: فلان کس روی آب راه می‌رود! شیخ گفت:

آسان است، قورباغه نیز روی آب می‌رود.

گفتند: فلان کس در هوا می‌پرد! شیخ گفت:

باز و مگس در هوا می‌پرند!

گفتند: فلان کس در یک لحظه از شهری به شهر دیگر می‌رود. شیخ گفت:

شیطان نیز در یک لحظه از مشرق به مغرب می‌رود، این چیزها ارزش ندارد. انسان واقعی آن کسی است که در میان مردم بنشیند، برخیزد و بخوابد، با مردم معامله و با آن‌ها در ارتباط باشد؛ ولی یک لحظه از خدا غافل نباشد.

ابوسعید ابوالخیر، خود کتابی ننوشته است؛ هرچند مریدان او بر اساس سخنان شیخ کتاب‌هایی نوشته‌اند که امروز موجود است. مهم‌ترین این کتاب‌ها «رساله حالات و سخنان شیخ ابوسعید» و «سخنان منظوم ابوسعید» به قلم شاگرد او ابوروح لطف الله نوه ابوسعید است. همچنین محمد منور،‌ نوه‌ شیخ ابوسعید ابوالخیر در سال ۵۹۹ هجری قمری کتابی به نام «اسرار التوحید» درباره‌ زندگی و احوال او نوشته‌ است که مهم‌ترین منبع درباره ابوسعید ابوالخیر به حساب ‌می‌آید.

استاد شفیعی کدکنی از اساتید معروف معاصر زبان و ادبیات فارسی نیز برای کتاب اسرار التوحيد، مقدمه‌ بسیار مهمی نوشته است که زوایای پنهان زندگی ابوسعید ابو‌الخیر را روشن‌تر می‌کند. حتی جامی، شاعر نامدار فارسی در کتاب «نفحات الانس» درباره ابوسعید ابوالخیر مطلبی نوشته است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: احسان مولایی)

کوھبنان شھری کھن در پھنای تاریخ ایران زمین است که در فاصله ۱۶۵ کیلومتری مرکز استان کرمان واقع شده است. خانقاه ابوسعید ابوالخیر در کنار کوهی به نام کوه خانقاه،‌ در کنار پارک برهان‌الدین و در نزدیکی زیارتگاه خواجه خضر قرار دارد. خانقاه شیخ ابوسعید ابوالخیر از جاهای دیدنی کوهبنان محسوب می‌شود و نخستین و قدیمی‌ترین مدرسه عرفان اسلامی در کرمان است.

به باور برخی افراد، ابوسعید ابوالخیر این خانقاه را بنیان نهاد؛ اما در حقیقت خانقاه پیش از ابوسعید وجود داشت و او فقط تغییراتی در آن ایجاد کرد. اولین بنای خانقاه در کوهبنان در نیمه دوم قرن دوم هجری قمری توسط خان کوهبنان به نام «ترسا» و به دست معماری به نام «ابوهشام کوفی» ساخته شد. با این حال، نامیدن خانقاه به نام ابوسعید به این دلیل است که مرکز تجمع دراویش و مریدان او بوده است. طبق روایت‌ها، شیخ ابوسعید بسیار مهمان‌نواز و بخشنده بود تا جایی که اگر مهمانی با او همراه نمی‌شد، او نیز غذا نمی‌خورد.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: احسان مولایی)

در ساخت این خانقاه از مصالح سنگ و آجر و خشت استفاده شده است و در محوطه آن سکویی از سنگ مرمر به ارتفاع ۵۰ سانتی‌متر و اضلاع هشت متری قرار دارد که به احتمال زیاد محل درس و مراسم مذهبی شاگردان بوده است.

بر اساس تحقیقات، این خانقاه قبل از شاه نعمت‌الله ولی، صوفی معروف کرمانی، ساخته شد و مرکز عرفان و تصوف و چله‌نشینی بود. همچنین عده‌ای از کارشناسان با توجه به بقایای ساختمان خانقاه معتقدند که مدرسه‌ای ویژه تعالیم عارفانه و تصوف در کنار خانقاه وجود داشته است. بعد از ابوسعید ابوالخیر، اینجا محل ریاضیت و چله‌نشینی‌های عارفان بزرگی چون شاه نعمت‌الله ولی و شیخ برهان‌الدین بود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: احسان مولایی)

قدمت این بنا به دوره سلجوقی برمی‌گردد. بنایی بسیار زیبا با مصالحی از سنگ و ساروج که بعضی از قسمت‌های آن با آجر تزیین شده است. گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های به‌جامانده در محراب ايوان اصلی و اتاق‌های ضلع شمالی خانقاه، از دوره‌های تاريخی بيش از ۵۰۰ سال حکایت دارند. در سه ضلع این بنا اتاق‌هایی وجود دارد که در تعدادی از آن‌ها محراب‌های گچی با تزیینات مشجر و برجسته کار شده است. این گچ‌بری‌ها تاکنون چندین بار توسط شهرداری کوهبنان و اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شد‌ه‌اند.

به این خانقاه،‌ مقبره خانقانه ابوسعید ابوالخیر نیز می‌گویند؛ البته این بدان معنا نیست که ابوسعید ابوالخیر در اینجا دفن شده باشد. مردم معتقدند که در این بنا بسیاری از مشاهیر، عرفا، علما و شعرای مرید ابوسعید دفن شده‌اند و به همین دلیل، این محل قداست ویژه‌ای برای آن‌ها دارد. این قبرستان درگذشته سنگ‌ قبرهای تاریخی داشت که در گذر زمان تخریب شده‌اند و امروز اثری از آن‌ها وجود ندارد.

محل دفن ابوسعید ابوالخیر را به دو محل نسبت می‌دهند: ۱) آرامگاه وی در شهر میهنه ترکمنستان؛ ۲) آرامگاه و خانقاهی منسوب به او در روستای مه‌نه در شهر تربت‌حیدریه ایران.

تصویری از مزار ابوسعید در شهر میهنه ترکمنستان، منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ناشناس)

آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در کشور ترکمنستان و در حدود ۲۰ کیلومتری با مرز ایران واقع شده ‌است. این بنای تاریخی در آن سوی دامنه‌ رشته‌کوه‌ هزار مسجد خراسان و در بیابانی بزرگ در استان آخال، شهرستان قهقهه، پنج کیلومتری شمال شرق شهرک میهنه قرار دارد.

اولین بار پس از درگذشت ابوالسعید، آرامگاهی به سبک بناهای تاریخی دوران سلجوقی و اسلامی توسط پادشاهان این سلسله در ۵۲۳ هجری قمری (۵۰۸ هجری شمسی) روی قبر او ساخته شد. این بنا تاکنون پا برجا است و توسط دولت ترکمنستان به‌عنوان اثر تاریخی و فرهنگی به ثبت رسیده است.

آرامگاه مذکور به‌شکل مستطیلی با اضلاع ۳٫۱۰ در ۵٫۱۰ متر است. ضخامت دیوار عمارت به ۵٫۲ تا سه متر می‌رسد و از درون آن‌ها راهروهایی می‌گذرد. بنای بیرونی آرامگاه ابوسعید ابوالخیر به‌دلیل اینکه از جنس گل بوده، در حال ویرانی است. ترکمن‌ها علاقه‌ ویژه‌ای به ابوسعید ابوالخیر دارند و بین آن‌ها به «منه بابا» مشهور است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Sonia Sevilla)

آرامگاه منسوب به ابوسعید ابوالخیر در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه و هفت کیلومتری فیض‌آباد، در روستایی به نام مه‌نه قرار دارد. نوه‌ ابوسعید ابوالخیر و نویسنده‌‌ کتاب اسرار التوحید به‌صراحت محل دفن شیخ را شهر میهنه خاوران ذکر کرده که در حال حاضر در کشور ترکمنستان است؛ اما اشخاص بسیاری محل آرامگاه ابوسعید را در روستای مه‌نه در شهرستان مه‌ولات می‌دانند.

معماری این بنا شامل محل آرامگاه در ضلع شمالی و اتاق‌هایی برای خدمه، نمازخانه و مسجد در ضلع شرقی است. در سال ۱۳۸۸ هجری شمسی دیوار ضلع شمالی بازسازی شد. مرمت و تثبیت گنبد‌ها، آجرفرش شبستان‌های ضلع شمالی و بازسازی سرویس بهداشتی نیز در همین سال صورت گرفت. در سال ۱۳۸۹ هجری شمسی کف‌سازی آرامگاه و طرح محوطه‌سازی صحن آرامگاه نیز انجام شد که شرایط را برای اقامت بازدیدکنندگان فراهم کرد.

اصل بنای این آرامگاه مربوط به دوره‌ قاجار است که در تاریخ پنج تیر ۱۳۸۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسید.

خانقاه ابوسعید ابوالخیر در کوهبنان قبل از مرمت؛ عکاس: صادق خان‌منش

عملیات مرمت اثر تاریخی خانقاه شیخ ابوسعید ابوالخیر با هدف تغییر کاربری برای ایجاد مرکز آموزش صنایع دستی و محل دفتر نمایندگی سازمان میراث فرهنگی شهرستان کوهبنان انجام شد. بودجه این مرمت با اعتباری نزدیک به ۶۰ میلیون تومان از محل اعتبارات مرمت بناهای تاريخی ميراث فرهنگی تامین شد.

مرمت این بنای تاریخی شامل سه مرحله بود: مرحله اول) بندکشی دیوارهای خارجی؛ مرحله دوم) کف‌سازی داخلی و نصب و رنگ‌آمیزی درهای چوبی و مرحله سوم) آجرفرش پشت‌بام.

موقعيت مکانی مناسب، منظر عمومی بنا، قرارگیری در ارتفاعات شهر و در دل پارک اصلی، این خانقاه را به گزینه‌ای عالی برای مرکز آموزش و توليد صنايع دستی شهرستان کوهبنان تبديل کرده است.

• برای بازدید می‌توانید در روزها و ساعات اداری به خانقاه ابوسعید ابوالخیر مراجعه کنید.
• بازدید از خانقاه ابوسعید ابوالخیر رایگان است.
• در سفر به شهرهای گوناگون ایران، تفاوت فرهنگی را در خاطر داشته باشید و به باورهای مردم بومی احترام بگذارید.

نویسنده: سعید صالحی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی