آب‌ انبار سلفی اوز

یکی از مناطق ایران که به‌خاطر خشکی آب‌وهوایش آب‌انبارهای بسیاری دارد، استان فارس است. آب‌انبار سلفی اوز از جاهای دیدنی استان فارس و از آثار دوره صفویه به شمار می‌آید که در دوران اخیر مرمت شده‌ و به ثبت ملی نیز رسیده است. با کجارو همراه باشید تا بیشتر درباره آب‌انبار سلفی اوز بدانید.

• آدرس: استان فارس، شهرستان اوز، شهر اوز، محله محمودی (مشاهده روی نقشه)

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: فرهاد مقیمی)

ایران سرزمینی چهارفصل است که شرایط اقلیمی متفاوتی دارد. در بعضی از بخش‌های آن، آب‌و‌هوای خشک باعث به وجود آمدن پدیده‌های معماری با ویژگی‌های اقلیمی خشک شده است. یکی از این نمونه‌ها، آب‌انبار است. آب‌انبار شامل حوض یا استخری سرپوشیده می‌شود که آن را برای ذخیره آب در زیرزمین می‌سازند. در مناطق کم‌آب و کویری، آب‌انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند. آب‌انبار یکی از شاخصه‌های کویری بودن اقلیم‌ها به شمار می‌رفت و در مناطق یزد، کاشان و جنوب استان فارس می‌توان شاهد نمونه‌هایی از آن‌ بود. در حال حاضر هنوز تعدادی از آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

برکه ممدایی در گراش؛ عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Standardwhale)

یکی از آب‌انبارهای معروف و جاهای دیدنی اوز، برکه یا آب‌انبار سلفی اوز است که در شمال این شهر قرار دارد. این آب‌انبار را می‌توان قدیمی‌ترین آب‌انبار شهر اوز دانست که در محله محمودی واقع شده و با مشکل جدی کم‌آبی روبه‌رو است.

در حال حاضر همچنان اوز دارای آب‌انبار است؛ زیرا وفور آب شیرین منوط به بارندگی کافی خواهد بود. آب‌انبار سلفی اوز در تاریخ ۴ تیر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۲۹ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران به ثبت ملی رسید.

شهرستان اوز از دیرباز با مشکل آب شرب روبه‌رو بود و خشکسالی و زمین‌های شور نیز به این امر دامن زد. در گذشته، آب لوله‌کشی این شهر شور بود و برای شست‌وشو و آبیاری گیاهان استفاده می‌شد. منبع اصلی آب شرب مردم شهر از آب‌انبارهای زیادی که داخل و خارج از شهر وجود داشته‌اند تهیه می‌شد. به این آب انبارها در زبان محلی برکه می‌گویند.

قدمت آب‌انبار سلفی اوز به دوره تیموریان بازمی‌گردد. این آب‌انبار سنگ‌نوشته‌ای دارد که قدمتش به ۷۵۰ سال پیش می‌رسد. این لوح سنگی که در سردر اصلی آب‌انبار قرار گرفته است، نشان می‌دهد شخصی نیکوکاری به نام «حاج محمد زینل شمسایان» این بنا را در سال ۷۰۰ هجری قمری احداث کرده است. در سال ۱۳۹۱، یکی از نیکوکاران منطقه این بنای تاریخی را تعمیر و مرمت کرد و پس از آن نیز چند نفر از اهالی شهر آب‌انبار را تعمیر کردند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: فرهاد مقیمی)

در ساخت آب‌انبار سلفی اوز مثل سایر آب‌انبارهای این شهر از مصالحی مانند سنگ، گچ و ساروج استفاده کرده‌اند. این بنا به‌صورت مدور و سقف آن با چیدمان سنگ‌ها به‌شکل مخروطی ساخته شده است. گچ به‌کار رفته در بنا نوعی گچ مخصوص به نام کوپال است و دانه‌های درشتی دارد که گچ‌پزان قدیمی آن را به‌شیوه‌ای خاص به‌عمل می‌آوردند. بسیاری از قدیمیان اوز بر این باور هستند که راز ماندگاری آب‌ انبار سلفی اوز، استفاده از این نوع گچ است. برکه سلفی دو دهانه به ارتفاع دو متر و پهنای یک متر برای برداشت آب دارد. در قسمت جنوبی آن، آب‌راهی به پهنای یک متر قرار دارد که آب باران وارد آن می‌شد.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: فرهاد مقیمی)

آب‌انبار سلفی اوز ساختار مشخصی دارد و از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود:

• مخزن: مهم‌ترین بخش این آب‌انبار مخزن آن محسوب می‌شود که عمق و قطر مشخصی دارد.
• پلکان: از دیگر قسمت‌های این آب‌انبار، پلکان آن به شمار می‌آید که حوض کوچکی دارد. این حوض کوچک به «دست‌دره» معروف است و قبل از ورودی برکه ساخته شده است. ابتدا آب به دست‌دره وارد می‌شد تا گل‌ولای آن رسوب کند و سپس به محل برکه می‌ریخت.
• محل برداشت آب: بخش دیگر آب‌انبار سلفی اوز محل برداشت آب است که «تی‌تخ» نیز نامیده می‌شود. در تی‌تخ‌ها سنگی تراشیده به نام «دست‌انداز» قرار می‌دهند تا مانع از سقوط حیوان و انسان در آب شود.
• محل خروج آب: در آب‌انبار سلفی اوز محلی برای خروج آب قرار دارد که می‌توان آن را آخرین بخش آب‌انبار دانست.

• موزه مردم شناسی اوز: استان فارس، شهرستان اوز، شهر اوز، خیابان ملت، جنب مسجد شیخ(مشاهده روی نقشه)

موزه مردم‌شناسی اوز در خانه تاریخی «سوداگر» در شهر اوز قرار دارد. در این موزه، اشیای تاریخی شامل وسایل تزیینی، لباس‌های بومی، اقلام قدیمی کشاورزی و دیگر ابزارآلات نگهداری می‌شود.

• قلعه پرویزه اوز: استان فارس، شهرستان اوز، شهر لار، پنج کیلومتری شمال شرقی اوز (مشاهده روی نقشه)

قلعه پرویزه اوز در فاصله کمی از شهر اوز قرار دارد و از جاهای دیدنی و آثار تاریخی استان فارس به شمار می‌آید. قدمت قلعه به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. با قرارگیری روی کوه، قلعه پرویزه اکنون شامل بقایایی از ایوان، شاه‌نشین، آب‌انبار، زیر زمین، اتاق و حیاط می‌شود.

موزه مردم‌شناسی اوز؛ عکس از گوگل‌مپ (عکاس: امیرحسین مقتدایی)

• بازدید از آب‌انبار سلفی اوز رایگان است.
• برای دیدن این آب‌انبار شگفت‌انگیز، می‌توانید تا قبل از غروب آفتاب اقدام کنید.
• آب‌انبار سلفی اوز جزو آثار تاریخی ارزشمند کشورمان است. لطفا در حفظ و نگهداری از آن کوشا باشید.

نویسنده: زهرا آذرنیوش / بازنویس: حانیه رضوی