تپه نوشیجان

جغرافیای ایران به‌واسطه تنوع حکومت‌های محلی در طول تاریخ، در بر گیرنده قلعه‌ها و ارگ‌های باستانی پرتعدادی است که وظیفه حاکمیت و حفظ امنیت شهرها و روستاها را بر عهده داشتند. تپه نوشیجان یکی از این ارگ‌ها است که با اشراف کامل به منطقه، نقش مهمی در سرگذشت آن ایفا کرده است.

• آدرس: استان همدان، ۱۶ کیلومتری ملایر (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Davood Kh

تپه باستانی نوشیجان که به آن دژمعبد هم می‌گویند یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی ملایر در استان همدان است. این تپه در ۱۶ کیلومتری شهر ملایر و در مسیر جاده نهاوند به همدان قرار دارد.

برای دسترسی به تپه نوشیجان از طریق بزرگراه ملایر به همدان خود را به ۱۶ کیلومتری شمال ملایر برسانید و از طریق جاده قدیمی همدان به نهاوند، به‌سمت غرب و جاده نوشیجان حرکت کنید. از طریق این جاده ۶۰۰ متر تا تپه راه است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Hamid 7799

ارگ خشتی نوشیجان را می‌توان قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی در جهان دانست که با قرارگیری بر بلندای تپه‌ای، از دور توجه هر بیننده‌ای را به‌سمت خود جذب می‌کند. این ارگ یکی از ناشناخته‌ترین بناهای کشور نیز به شمار می‌رود. نوشیجان در لغت احتمالا به معنی جایگاه «نوش» یا جایگاه «انوش» بوده است. نوش یا انوش ظاهرا نام بانویی است که بر این منطقه حکمرانی می‌کرد. این اثر تاریخی در سوم بهمن ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.

ارگ نوشیجان متعلق به هزاره اول میلادی است؛ زیرا نخستین آثار به دست آمده از این بنای تاریخی مربوط به دوران مادها بوده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این ارگ، دست‌نخوردگی و عدم بازسازی آن محسوب می‌شود که سبب حفظ اصالت این اثر تاریخی شده است. تپه نوشیجان در حال حاضر، مهیای بازدید علاقه‌مندان به تاریخ و معماری اصیل نخستین اقوام ایرانی است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Hooman B

تپه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصر‌به‌فرد بر جا مانده از تمدن‌های پیش از هخامنشی در ایران است. پیشینه این بقایا به عصر آهن سوم و سپس تمدن مادها برمی‌گردد؛ بنابراین تپه نوشیجان حدود ۲,۸۰۰ سال قدمت دارد.

تپه نوشیجان در سال ۱۳۴۳ خورشیدی شناسایی شد و در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶، طی ۶ فصل باستان‌شناسی توسط موسسه‌ ایران‌شناسی بریتانیا به سرپرستی «دیوید استروناخ» عملیات کاوش و مرمت در تپه انجام گرفت. دستاورد فعالیت‌های این هیئت، شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است.

کاوشگران اطلاعات موردنیاز از این منطقه را جمع‌آوری کردند و لایه‌های مربوط به دوره‌های هخامنشی و اشکانی را برداشتند و لایه‌های مربوط به دوره ماد را که روی سطح دژ قرار داشت، حفظ کردند. مجموعه‌ای که در این تپه باستانی مربوط به مادها است شامل اتاق‌ها، انبارها، آتشکده غربی، آتشکده مرکزی، تالار ستون‌دار، حصار دژ و تونل می‌شود.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Public domain

اقوام ماد به هنگام ترک محل، اقدام به پر کردن فضاهای داخلی مجموعه برای حفظ بنا کردند. ارگ نوشیجان در دوره هخامنشی و اشکانی، روی بازمانده‌های قبلی بنا که به‌صورت سکو بود، ساخته شد؛ به‌طوری که بنای مادی تا ارتفاع هشت‌متری باقی ماند و بدون نیاز به بازسازی خاصی، تنها اقداماتی برای مرمت آن انجام شد. بنای قدیمی جبهه غربی تپه نخستین آتشگاه در ارگ است. بقایای آتشدان در جبهه جنوبی تپه، نشان از مراسم نیایش آتش دارد. اتاق معبد به‌صورت شمالی-جنوبی ساخته شده ‌است و در بدنه مخروطی شکل آن سه طاقچه به‌طور نامحسوس دیده می‌شوند. در حاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون‌های معبد بوده است. آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم‌زمان با دگرگونی معماری در این تپه و ایجاد تالار ستون‌دار در شرق بوده است.

شکل معبد به‌صورت نیم‌چلیپا است و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌ است. در زاویه شمالی سرسرا، پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملا مشخص تشکیل می‌شود. این نوع آتشگاه از نظر پلان در اکثر آتشگاه‌های دوره ساسانیان دیده شده است.

عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس: reza sht

این مجموعه دومین بخش مهم تپه نوشیجان را تشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و شامل حصار، بارو، اتاق‌های مسکونی و انبار است.

در بخش شمالی تالار ستون‌دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی شکل، کنده شده است که در عمق سه متری به صخره منتهی می‌شود. با توجه به‌شکل تونل، به ‌نظر می‌رسد که کار معماری پایان نیافته است و از این جهت، می‌توان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه، صورت گرفته و از طرفی احتمالا ایجاد آن تپه، جنبه امنیتی داشته ‌است.

• ساعت بازدید از تپه نوشیجان: ۸:۰۰ تا ۲۰:۰۰
• هزینه بازدید گردشگران داخلی (در سال ۱۴۰۱): ۴,۰۰۰ تومان
• هزینه بازدید گردشگران خارجی (در سال ۱۴۰۱): ۵۰,۰۰۰ تومان

عکس‌‌ از ویکی‌پدیا | عکاس: Somiaeh gazari

• مسیر دسترسی به تپه نوشیجان خاکی است و هنگام بارندگی ناهموار می‌شود.
• بازدید از تپه نوشیجان نیازمند پیاده‌روی در شیب تند است و به افراد ناتوان و کودکان توصیه نمی‌شود.
• حوالی تپه نوشیجان فاقد هرگونه فروشگاه‌ است.
• هنگام بازدید از تپه نوشیجان از آسیب‌رسانی به دیواره‌ها و ستون‌های بنا خودداری کنید و در حفظ پاکیزگی کوشا باشید.

• آدرس: استان همدان، جاده ملایر به اراک، روستای پری (مشاهده در نقشه)

قلعه پری یکی از آثار تاریخی ملایر است که در روستای پری قرار دارد. در محوطه این قلعه که زادگاه «کریم‌خان زند» محسوب می‌شود، بیش از ۱۵۰ قبر قدیمی وجود دارد. قدمت برخی از قبرها و آثار کشف شده در این قلعه، به هزاره نخست پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد.

• آدرس: استان همدان، شهرستان ملایر، شهر اسلامشهر آق گل (مشاهده در نقشه)

تالاب کرد خورد یکی از جاذبه‌های طبیعی استان همدان است که در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهرستان ملایر قرار دارد. این تالاب که یکی از غنی‌ترین مقاصد برای پرندگان مهاجر از نظر مواد غذایی است، مقصد پرندگانی چون کشیم کوچک، باکلان بزرگ، اگرت بزرگ، فلامینگوی بزرگ، بوتیمار کوچک، چوب پا، چنگر نوک، کاکایی سرسیاه، زرده پره طلایی و پرستوی دریایی محسوب می‌شود؛ پرندگانی که از سرزمین‌هایی همچون قفقاز، روسیه و اسکاندیناوی به این تالاب مهاجرت می‌کنند.

نویسنده: زهرا آذرنیوش / پوریا محمدی پیوند