برج شیخ شبلی

برج شیخ شبلی دماوند، نمادی از تاریخچه این شهر است که یکی از نمونه‌های بارز معماری و اوج هنر در ایران بعد از اسلام به حساب می‌آید. این برج از آثار قرون چهار و پنج هجری قمری در دوره سلجوقی است که در ارتفاعات مشرف به شهر دماوند قرار دارد. برج شبلی در تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۵۱ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۲۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی دماوند محسوب می‌شود.

آدرس: استان تهران، شهرستان دماوند، میدان امام خمینی، بلوار امام حسین، خیابان شبلی (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمید جهان‌فروز)

برج شیخ شبلی در مرکز شهر دماوند در استان تهران و در میان دو محله قدیمی این شهر به نام‌های «قاضی» و «فرامه» قرار دارد. برای بازدید از این اثر تاریخی باید ابتدا به طرف میدان امام خمینی دماوند بروید و سپس از کنار امامزاده شمس الدین محمد وارد خیابانی به نام امام حسین شوید. کمی که جلوتر بروید، سمت راست خیابان شبلی به چشم می‌خورد که شما را به‌سمت برج هدایت می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدیه قربانی)

برج شبلی یکی از بناهای ارزشمند دماوند محسوب می‌شود که بر اساس نام شیخ ابوبکر دلف بن حجدر شبلی نام‌گذاری شده است. این بنای تاریخی، یادبود شیخ شبلی است؛ اما خبری از قبر در سرداب این مقبره نیست.

این برج یکی از یادگارهای بر جای مانده از هنر معماری دوره سلجوقیان به حساب می‌آید که در تاریخ ۲۹ خرداد سال ۱۳۵۱ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۲۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان دماوند، این مجموعه را به فضای بازدید عمومی تبدیل کرده است. دور مجموعه دیوارکشی شده و سرویس بهداشتی و نمازخانه نیز مهیا شده است. همین طور ساختمان نگهبانی در محوطه برج دیده می‌شود. مجموعه مذکور شامل پارکینگ بوده و فضاسازی پیرامون برج نیز به‌شکل دقیق صورت گرفته است. خدمات مطلوب این بخش سبب شده تا گردشگران بیشتری علاقه‌مند به بازدید از آن باشند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سحر عبدالملکی)

جميز موريه در سال ۱۸۱۵ میلادی هنگام عبور از دماوند می‌نويسد:

سپس طرحی از نمای دهكده ترسيم می‌كند و برج شبلی را در قسمت شرقی دهكده بر فراز تپه‌ای نشان می‌دهد كه اطراف آن سنگ قبر ريخته شده است.

چارلز استوارت نيز چنين گزارش می‌كند كه به اتفاق همراهانش از دامنه تپه‌ای بالا می‌روند و به برجی آجری می‌رسند كه نه تاريخ ساخت آن معلوم است و نه مورد استفاده آن. فقط از محل اين برج، منظره زيبای آبادی و دره به چشم می‌خورد.

كسی كه در ضمن سفر ناصرالدين شاه به خراسان در سال ۱۳۰۱ هجری قمری از برج شبلی گرفته شده است، وضعيت بنا را قبل از مرمت‌های دوره اخير نشان می‌دهد. دونالد ويلبر در كتاب خود در معرفی امامزاده عبدالله دماوند، اشاره كوتاهی به برج شبلی كرده و نوشته است:

ديويد استروناخ وكايلر يانگ در سال ۱۹۹۶ میلادی در مقاله خود تحت عنوان «سه آرامگاه برجی از دوران سلجوقی» ضمن بررسی برج‌های خرقان، برج شبلی را مورد بررسی قرار می‌دهد كه توسط مجيد ورهرام ترجمه شده و در مجله بررسی‌های تاريخی به چاپ رسيده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: حمزه محمد حسینی)

برج شبلی در ابتدا ساده بوده؛ ولی بعدها به‌شکل هشت‌ضلعی ساخته شد و تزییناتی روی آن انجام گرفت. پی و پايه برج از لاشه سنگ و ملاط گچ هستند. وقتی به برج نزدیک می‌شوید، معماری بی‌نظیر آن در مقابلتان خودنمایی می‌کند؛ معماری که در ابتدا ساده به نظر می‌رسد؛ اما هرچه نزدیک‌تر شوید، پیچیدگی و ظرافت آن احساس می‌شود. شما با ساختمانی هشت‌ضلعی روبه‌رو هستید که در ابتدا دلیل خاصی برای انتخاب هشت ضلع برای آن نمی‌یابید! موضوع از این قرار است که وقتی یک بنا با چندین ضلع طراحی می‌شود، بررسی هر ضلع نسبت به ضلع دیگر با تفاوت‌هایی همراه است. مثلا وقتی مقابل در بنا می‌ایستید، رنگ دو ضلع کناری به نسبت ضلع وسط متفاوت خواهد بود؛ در صورتی که عملا تفاوت رنگی وجود ندارد و ضلع‌های دو سمت به نسبت ضلع وسط تنها به‌خاطر تغییر زاویه به این شکل دیده می‌شوند.

این برج در حقیقت دارای دو لایه پوشش است که پوشش اصلی برج در درون پوشش خارجی فعلی آن قرار دارد. ضمن آن که برج به سبک سردابه ساخته شده است و پس از ورودی، با استفاده از چند پله می‌توانید به قسمت سردابه آن دسترسی پیدا کنید. ارتفاع برج به حدود ۱۰ متر می‌رسد. سقف گنبدی برج از بیرون به‌شکل هشت‌ضلعی، ولی از داخل به‌صورت دایره دیده می‌شود. گنبد داخلی برج به‌شکل کروی و عرقچین است و البته یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های معماری شاهکار بنا، سطح زیرین این گنبد به حساب می‌آید که طرح جناغی متحدالمرکز دارد. قسمت داخلی برج از دایره‌ای به قطر تقریبی پنج متر تشکیل شده است. سطوح جانبی برج به ارتفاع ۷٫۵ متر تا زیر گنبد بنا با گچ پوشانده شده‌اند. روایاتی از قدیمی‌ترها شنیده می‌شود که در گذشته جسمی زنجیرمانند به‌صورت آویزان در داخل بنا وجود داشت که امروزه اثری از آن مشاهده نمی‌شود.

از سایر ویژگی‌های بارز معماری این بنا می‌توان به حفره‌هایی اشاره کرد که به‌منظور تهویه هوا در آن در نظر گرفته شده‌ بود. سبک معماری برج شیخ شبلی به گفته پیرنیا به شیوه معماری رازی معروف است. اگرچه معماری ایران دارای سبک نیست؛ استاد پیرنیا سبک معماری مربوط به قرن پنجم تا ابتدای قرن هفتم (دوران سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) را رازی نامیده بود. ستون‌هایی نیم‌دایره‌ای در هر ضلع برج به چشم می‌خورند که با آجر پخته شده‌ و به زیبایی تزیین شده‌اند تا نقش مهمی در نمای بنا ایفا کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سحر عبدالملکی)

در بنای برج شبلی درمجموع ۳۰ قاب اسپر وجود دارد که ۲۲ عدد از آن‌ها مشمول تزیینات اسپر بنا شده‌اند. هشت قاب دیگر نیز به‌شکل مستطیل افقی ساده در زیر گنبد به کار رفته‌اند. به جرئت می‌توان گفت که تزیینات قاب‌ها، شاهکاری از هنر معماری ایرانی هستند و توجه‌ هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند. اسپر در معماری قدیمی قسمتی از بنا بود که به‌صورت قائم و بین سرستون و لبه بام قرار می‌گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی امیری)

تزيينات هر ضلع به شرح زير است:

• ضلع شمالی: لوزی برجسته با استفاده از آجرهای افقی و با مهرهای ضربدری، طرح لوزی در لوزی با استفاده از آجرهای عمودی
• ضلع جنوبی: طرح‌های متفاوت لوزی با به‌کارگیری آجرهای افقی و عمودی و مهرهای ضربدری در ميان آن‌ها، طرح خفته راسته پله‌ای
• ضلع جنوب شرقی: طرح خفته راسته پله‌ای
• ضلع جنوب غربی: طرح لوزی به‌صورت خفته راسته پله‌ای
• ضلع شرقی: طرح لوزی در لوزی، طرح لوزی خفته راسته پله‌ای
• ضلع شمال غربی: ورودی در اين ضلع واقع شده است. بالای ورودی دو طاقچه مقرنسی (گوشواره‌ای) و طرح ستار‌ه‌ای به چشم می‌خورد كه از تركيب دو مربع در داخل يكديگر به وجود آمده‌اند.
• ضلع غربی: لوزی برجسته و گود با استفاده از آجرهای افقی و مهرهای ضربدری، طرح هشت وجهی هندسی

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هوشنگ عباس‌فام)

«شیخ ابوبکر دلف بن حجدر شبلی» در سال ۲۴۷ هجری قمری در شهر سامرا چشم به جهان گشود. او بعدها ساکن بغداد شد. پدر و دایی شیخ شبلی در درگاه خلفای عباسی کار می‌کردند و همین باعث شد که او نیز در همان ایام جوانی مقام سیاسی بگیرد و در این زمینه فعالیت کند. شیخ شبلی از طرف حاکمان طبرستان به‌عنوان امیر دماوند منسوب شد.

دوران صدارت وی در شهر دماوند یکی از بهترین دوره‌ها در تاریخ این شهر به حساب می‌آید؛ چراکه مردم این شهر در این زمان افزایش عدالت، رفاه و البته امنیت را تجربه کردند و بنابراین طبیعی بود که شیخ شبلی محبوبیت زیادی در میان مردم داشته باشد و همیشه نام او به نیکی برده شود.

عطار نیشابوری درباره شیخ شبلی چنین گفته است:

آنچه او کشید در عبارت نگنجد. از اول تا آخر مردانه بود و هرگز فتوری و ضعفی بر حال او راه نیافت و از شدت لهب و شوق، او به هیچ آرام نگرفت.

محبوبیت شیخ شبلی در میان مردم دماوند به‌قدری زیاد بود که پس از درگذشت ایشان در سال ۳۳۴ هجری قمری در شهر بغداد تصمیم گرفتند که بنای یادبودی برای شیخ شبلی در شهر دماوند بسازند. به این ترتیب، در قرون چهار و پنج هجری قمری مصادف با دوره حکومت سلجوقیان، برج زیبای شبلی ساخته شد که در قدیم به آن «پاگنبذ» می‌گفتند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سحر عبدالملکی)

• مسیر دسترسی به برج شبلی کاملا آسفالت و ماشین‌رو است و مشکلی از نظر جای پارک نخواهید داشت.
• اگر انتهای فصل بهار و تابستان را برای بازدید انتخاب کنید، می‌توانید از طبیعت زیبای این منطقه نهایت لذت را ببرید.
• ورودی این جاذبه تاریخی رایگان است.
• به‌گفته بازدیدکنندگان قبل از غروب آفتاب باید به این محل بروید؛ زیرا در ورودی آن بسته می‌شود.

نویسنده: پویا جوانمرد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی