قلعه سرخ (قلعه آگرا)

در کشور هند در شهر آگرا در نزدیکی بنای مشهور تاج محل، یکی دیگر از مکان‌های ارزشمند و جاهای دیدنی هند به نام قلعه یا ارگ آگرا یا قلعه قرمز آگرا واقع شده است که قدمت آن به قرن شانزدهم می‌رسد. با کجارو همراه باشید تا با این کاخ باشکوه آشنا شوید.

آگرا (انگلیسی: Agra، هندی: आगरा) سومین شهر بزرگ در ایالت اوتار پرادش در کشور هندوستان است. این شهر در کنار رودخانه یامونا (جمنا) قرار گرفته و از دهلی پایتخت هند، با ماشین تنها دو ساعت و نیم، با قطار ۴ ساعت و با هواپیما ۳۰ دقیقه فاصله دارد.

نام آگرا به‌شکل «آگرابانا» نخستین بار در کتاب حماسی ماهابهاراتا آمده و معناشناسان آن را «پردیس» یا «بهشت» معرفی کرده‌اند. در قرن‌های ۱۶ یا ۱۷ میلادی آگرا به راستی تمثالی از پردیس در روی زمین شده بود. آگرا در زمان حکومت اکبر، جهانگیر و شاه جهان اهمیت زیادی یافت. این شهر پایتخت حکومت اکبر، پادشاه بزرگ امپراتوری مغولی هند یا گورکانیان بوده و در آن زمان تبدیل به مرکز هنر، فرهنگ، تجارت و یادگیری کشور پهناور هندوستان شد. ازاین‌رو در گذشته این شهر را اکبرآباد می‌نامیدند.

آگرا در سده ۱۶ میلادی توسط سکندر لودهی (سلطان دهلی از دودمان لودهی متوفی به سال ۱۵۱۷) کشف شد. سپس بابر موسس سلسله امپراتوری مغولی هند برای مدتی در آگرا ماند و ساخت باغ‌هایی چهار گوش به سبک باغ‌های ایرانی را در آنجا مرسوم کرد. اکبر در این شهر قلعه آگرا را ساخت و جهانگیر آن را با کاخ‌ها و باغ‌های بسیار زیبا مزین کرد. همچنین شاه جهان با ساخت تاج محل شهرت جهانی برای این شهر به ارمغان آورد. اهمیت جاهای دیدنی آگرا موجب شده است که این شهر از مراکز گردشگری هند به شمار می‌رود.

آگرا با نام «اکبرآباد» پایتخت شاهانی چون اکبر، جهانگیر و شاه‌جهان بوده که زبان مادری‌شان فارسی بود و در گسترش زبان فارسی در شبه‌قاره هند کوشیدند و کامیار بودند. نخستین باغ معروف به «باغ‌های پارسی» در کرانه رود یامونا در همین شهر شکل گرفت و سازنده آن شاه بابر بود. نام خاص این باغ ایرانی آرام باغ است.

اکبرشاه، نوه بابر، قلعه لعل را ساخت و آگرا را به مرکز هنری، بازرگانی و مذهبی تبدیل کرد. شهرک فاتح پورسیکری در حومه آگرا هم از میراث اکبر است. باغ‌های سبز و انبوه قلعه سرخ بازمانده از جهانگیر، پسر اکبر مغول است و اما شاه‌ جهان با علاقه‌ای که به هنر معماری داشت، به آگرا و هندوستان ساختمانی را تقدیم کرد که همین حالا هم درخشان‌ترین نگین تاج سر هند محسوب می‌شود. شاه‌جهان پایتخت‌اش را به دهلی منتقل کرد؛ اما پسرش اورنگ‌زیب دوباره به اکبرآباد برگشت و پدرش را به زندان قلعه سرخ انداخت. بعد از مدتی، سال ۱۶۵۳، پایتخت اورنگ زیب، شهر اورنگ‌آباد در فلات دکان دچار تزلزل شد و تا پایه‌های امپراتوری بابری یا مغول هند به لرزه افتاد، اکبرآباد تحت نفوذ قوم‌های مارات‌ها و جاث واقع شد و آگرا نام گرفت. از سال ۱۸۰۳ میلادی نیز تسلیم امپراتوری بریتانیا شد.

این قلعه مستحکم از سنگ ماسه سرخ رنگ با دیوارهایی به طول ۲/۵ کیلومتر، شهر سلطنتی امپراتوری مغولی هند یا گورکانیان را در خود جای داده است. اکبر شاه (امپراتور گورکانی) علاقه زیادی به سنگ ماسه سرخ داشت و برای عمارت‌های این بنا از این سنگ استفاده کرد. به همین دلیل امروزه به آن قلعه سرخ یا ارگ سرخ آگرا نیز گفته می‌شود که نباید آن را با قلعه سرخ در دهلی اشتباه گرفت.

قلعه سرخ در دهلی

این قلعه تاریخی که با مسجد و قصرهای زیبا و مجلل ساخته شده، از سال ۱۹۸۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. قلعه آگرا در ۵/۲ کیلومتری شمال غربی دیگر بنای تاریخی مشهور هند، تاج محل قرار دارد.

تاج محل در شهر آگرا

این قلعه تاریخی با مسجد و قصرهای زیبا و مجلل‌اش شکوه معماری ایرانی را نشان می‌دهد. ساخت این کاخ از زمان اکبر شاه شروع شد و تا زمان شاه جهان ادامه یافت. اکبر شاه – پدربزرگ شاه جهان - سه همسر داشت (مسیحی، مسلمان و هندو) که از هیچ یک متاسفانه فرزند پسری نداشت تا بالاخره از همسر هندویش پسردار شد. وقتی پدر شاه جهان به دنیا آمد، پدر همسر اکبر شاه، به پاس به دنیا آمدن نوه پسر جامی پر از سکه به داماد و دخترش هدیه کرد. بعدها شاه جهان نوه اکبر شاه در درون قلعه، کاخ‌هایی برای اقامت خود و همسرانش از جمله سوگلی‌اش (ممتاز بانو) ساخت. ملکه ممتاز در این قصر از دنیا رفت و این کاخ در واقع محل زندگی شاه جهان و خانواده‌اش بود. قلعه دارای چهار دروازه است که دورتادور آن خندق‌های عمیقی وجود دارد.

پسر شاه جهان اورنگ زیپ، شاه جهان را در ۸ سال آخر عمرش در این قلعه زندانی کرده بود که با توجه به زیبایی و بزرگی این قلعه، مجازات چندان سخت‌گیرانه‌ای محسوب نمی‌شد. بر اساس شایعات تاریخی، شاه‌جهان درون برج معصومان درگذشت که برجی با ایوانی مرمرین و مشرف به تاج محل است. این قلعه توسط اکبر و جهانگیر و شاه‌جهان کامل شد. این قلعه محل سکونت جهانگیر بوده است. حیاط این قلعه بسیار دیدنی مشرف به خوابگاه و ناهار خوری بود. در وسط حیاط دیگر قصر تابستانی شاه بود. طراحی قلعه سرخ آگرا همانند تاج محل بود. در قسمتی که شاه‌جهان زندانی بوده یک مسجد کوچک به نام مینا مسجد قرار دارد که کوچک‌ترین مسجد دنیا و محل عبادت شاه‌جهان بوده است.

در ابتدای کاخ جامی بزرگ که بیشتر اندازه یک حوض بود وجود داشت. این کاخ هم داستانی دارد: «بابر Baber» اولین پادشاه مغول‌ها بود که قصد داشت اسلام را به هند بیاورد اما از دنیا رفت و نتوانست به هند بیاید، بعد از آن «همایون Homaun» بود که اول به ایران رفت و در دربار صفویه خواندن و نوشتن فارسی یاد گرفت و به هند آمد و در دهلی حکومتش را راه انداخت. بعد از همایون، اکبرشاه، بعد جهانگیر شاه و بعد از او شاه جهان و در آخر هم ارینزیپ (orienzip) پسر شاه جهان به‌ترتیب حکومت را در دست گرفتند. ساخت این کاخ از زمان اکبر شاه شروع شد و تا زمان شاه‌جهان تمام شد. (حدودا ۹ سال)

کاخ آگرا از نظر تاریخ معماری واجد ارزش بسیاری است، چراکه برخی از جالب‌ترین آمیزه‌های معماری هندو و معماری ایرانی را می‌توان در آن مشاهده کرد. در واقع بسیاری از تزیینات و کاشی‌کاری‌های عمارت‌های قلعه آگرا کاملا منطبق با اصول معماری ایرانی ساخته شده‌اند، اما روی آن‌ها به‌جای خطوط اسلیمی و خطاطی، اژدها و فیل و پرندگان نقش شده‌اند.

دیوارهای قلعه بلند و به رنگ قرمز است، قصرها نیز از دو رنگ سفید و قرمز ساخته شده (طبقه پایین قصر از سنگ های قرمز رنگ و طبقه بالای آن از سنگ مرمر سفید است.) در این قصر حتی بخشی برای باغ وحش حیوانات مخصوص پادشاه اختصاص یافته بود. کاخ تابستانه پادشاه و تخت تابستانی آن که تماما از سنگ مرمر است هم برای خود داستانی داشت، این تخت مشرف به حیاطی سرسبزی است که ظاهرا آنجا در قدیم مکانی برای برپایی بازاری مخصوص زنان اشراف و بزرگان (مانند سه‌شنبه بازار) بود و شاه هنگامی که روی تخت می‌نشست از بالا زنان قصر را مشاهده می‌کرد و به این صورت در همین جا بود که شاه‌جهان برای اولین بار ممتاز بانو رو در قصر می‌بیند و عاشق او می‌شود و با او ازدواج می‌کند. (ممتاز از اشراف ایرانی بود و عمه ممتازبانو، همسر محبوب جهانگیر شاه، پدر شاه جهان بود.) ولی از آنجا که ساخت این کاخ‌ها و آرامگاه ممتاز بانو (تاج محل) بسیار پرهزینه بود، پسر شاه جهان (اورنگ زیپپ) پدرش رو به بهانه دیوانگی بر کنار و در این قصر زندانی می‌کند. نکته جالب این است که در این قصر پنجره‌ای وجود دارد که از آن تاج محل قابل رویت است.

این قلعه در کنار رود «یامونا» قرار دارد و به‌شکل یک هشت‌ضلعی نامنظم و به‌وسیله دیواری از سنگ‌های قرمز رنگ محصور شده است که طول آن ۵/۲ کیلومتر و ارتفاع آن از ۱۶ تا ۳۳ متر متغیر است. همچنین اطراف دیوارها خندقی وجود دارد که به رودخانه یامونا متصل است.

در سراسر این قلعه می‌توان نشانه‌هایی از معماری پس از اسلام که با ظرافت خاصی به‌وسیله سنگ‌های سرخ ساخته شده را مشاهده کرد.

بدون شک این قلعه را می‌توان یکی از آثار معماری دوران اسلامی در هنر محسوب کرد.

این منطقه شامل تعداد زیادی کاخ افسانه‌ای، از جمله کاخ جهانگیر و خاص محل که توسط شاه‌جهان ساخته شده است و شامل سرسرای تماشاگران مانند دیوان خاص و دو مسجد بسیار زیبا می‌شود.

خاص محل

از دیگر مراکز تاریخی و دیدنی منطقه آگرا می‌توان آرامگاه اعتمادالدوله که ملکه نور جهان برای پدر خود که صدراعظم دربار جهانگیر بود ساخت، مسجد جامع آگرا، چینی کا روضه، باغ رام، سوامی باغ صمد، آرامگاه مریم یکی از زنان اکبر و باغ مهتاب را نام برد.

اگر سری به هند زدید، حتما شهر زیبای آگرا را برای بازدید در نظر داشته باشید که جاذبه‌های بسیاری دارد.

نویسنده: سمیه اکبری