- chevron_right کجارو
- chevron_right مجله گردشگری
- chevron_right اخبار
- chevron_right جاذبهها
- chevron_right راهنمای سفر
- افزودن مکان
بنای حمام چهار فصل اراک یکی از زیباترین آثار معماری و کاشی‌کاری ایران در قرون اخیر است و به‌واسطه تزیینات منحصربه‌فرد آن، یکی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری ایرانی به شمار می‌رود.
در باب انگیزه ساخت حمام نقل شده است که به برکت آرامش نسبی دوره ناصری، سلطان‌آباد یا اراک از رونق اقتصادی خوبی برخوردار شده بود و حاکمان محلی، به‌خصوص برادر امیرکبیر (میرزا حسن‌خان)، مستوفی‌الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش‌رفتاری می‌کردند. این مسئله سبب شده بود ۸۵ خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان‌آباد (اراک) مهاجرت کنند.
آن‌ها در شمال‌شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند. این گروه، از تأسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر رجوع کرده و خواستار حل این مشکل شدند. حاج محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند. وی دستور داد در مقابل قلعه شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل‌گیری شهر اراک در حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. این بنا در خلال سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۲۹۴ و طی حدود ۳۸ ماه احداث شد. این حمام تنها حمام کشور است که در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت‌های مذهبی وجود دارد.
این اثر ارزشمند به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی اراک، در سال ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۳ پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی، به‌عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی اراک بازگشایی شد و هم‌اکنون پذیرای بسیاری از هنردوستان و گردشگران است.
نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای کاشی‌کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه مردانه است که بنا بر شرایط مختلف فصول سال (فصل‌های چهارگانه) به تصویر کشیده شده است. روی این کاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شکارگاه و... دیده می‌شود.
حمام چهارفصل که از جاهای دیدنی استان مرکزی در اراک است، در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار دارد. این حمام درمجموع دارای چهار در است که دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله شهرداری در شمال و محله مسجد حاج محمدابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.
این حمام حدود ۱۶۰۰ متر مربع مساحت داشته و از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است و بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود.
آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات تامین می‌شده و به‌لحاظ تأمین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود ۳ تا ۳/۵ متر از کف خیابان پایین‌تر ساخته شده است که اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به‌گونه‌ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.
حمام از بخش‌های دالان ورودی، سربینه مردانه، زنانه و اقلیت‌ها، گرمخانه خصوصی و عمومی، هشتی‌های ارتباطی، خزینه، تون، آب‌انبار و سایر بخش‌های مرتبط تشکیل شده است.
بخش عمده تزیینات در این حمام را کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می‌دهد که بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با کاشی‌های خشتی و قالبی و فتیله‌ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است. این نقوش شامل پیچک‌ها، گل و بوته و غنچه و برگ و برگچه است و نقوش انسانی مرکب از نقش سربازانی با پوشاک دوره قاجار است. رنگ‌های به کار رفته در کاشی‌ها بیشتر زرد، لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی است.
کف حمام نیز با سنگ‌های سیاه، ملاط آهک و ساروج کف‌سازی شده است. حوضی صلیبی‌شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و به‌منظور پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می‌آیند مورد استفاده قرار می‌گرفت.
سربینه دارای چهار سکو است که هرکدام از آن‌ها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله‌هایی قوس‌دار به خیابان می‌رسند. یک ورقه مسی به‌صورت یک‌پارچه کف خزینه اصلی آب گرم را فراگرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده است. گلخن با هیزم و بوته‌های "وَرَک" سوزانده می‌شد و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به‌وسیله تنبوشه‌های سفالی به تمام نقاط حمام می‌رسید. قرار گرفتن مخزن‌های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه گرمابه‌ها به‌راحتی امکان استفاده از آن را داشته باشند.
پلان سربینه حمام به‌شکل هشت‌ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچک‌تر است. پی بنا در عمق هفت‌و‌نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است. سربینه حمام به هشت رواق، صحن و رختکن به‌شکل قرینه تقسیم و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است.
این سربینه با کاشی‌های هفت رنگ و با طرح‌های متنوع تزیین و تمام سطوح داخلی آن نیز با کاشی و طرح‌های اسلیمی و ختایی مزین شده است. گنبد اصلی سربینه روی هشت ستون اصلی قرار دارد و این ستون‌ها نیز به‌شکل هنرمندانه‌ای کاشی‌کاری شده و دارای پیچک‌های بسیار زیبایی هستند. از دیگر ویژگی‌های معماری سربینه علاوه بر قرینه‌سازی و رسم‌بندی‌های آن، کاشی‌کاری‌های قالبی و پیچکی است و تمام سطح سربینه مردانه به‌وسیله همین کاشی‌ها تزیین شده است. طرح‌های اسلیمی نظیر گل و بوته، درختان سرو، صنوبر و انگور و نیز منظره‌های طبیعی مثل چشمه‌های آب، رودخانه و گیاهان وحشی که در میان آن‌ها پرندگانی مثل کبوتر و قرقاول در حالت نشسته یا در حال پرواز دیده می‌شوند از جمله نقوش زیبای کاشی‌کاری این حمام است.
یکی از زیباترین بخش‌های این حمام، قسمت سربینه زنانه است که گنبد آن بدون بر پاداشتن ستون بنا شده است و این مسئله از نظر معماری با توجه به امکانات کم آن دوران قابل‌توجه است. حمام زنانه و بخش اقیلت‌های مذهبی یا خصوصی دارای یک سربینه زنانه است، اما گرمخانه آن دارای بخش خصوص و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی‌نظیر است. سقف تمامی بخش‌های حمام دارای سقف به طرح «گنبد طاقی» است که با آجر، ملاط، گچ و آهک ساخته شده است.
هم‌اکنون از مساحت حدود ۱۶ هزار متری بنا، حدود پنج هزار متر آن شامل سربینه مردانه و گرمخانه، رختکن و هشتی بین گرمخانه و رختکن به موزه اختصاص یافته است و اشیاء بسیار مهمی متعلق به دوره‌های مختلف قبل و بعد از اسلام در آن نگهداری می‌شود.
انواع تنگ‌های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ‌نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی در این موزه نگهداری می‌شود. محراب تاریخی و با ارزش مسجد جامع ساوه که از آثار منحصربه‌فرد معماری و گچ‌بری دوره سلجوقیان است در این محل نگهداری می‌شود.
در حال حاضر اشیایی باستانی متفاوتی از دوران پیش از اسلام و پس از اسلام مانند سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی، عقدنامه‌های دوره قاجار، کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، ظروف مسی و قلم‌زنی، خمره‌های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام، ده‌ها پیکره مربوط به مردم‌شناسی در این حمام نگهداری می‌شود. اشیای به دست آمده از کاوش‌های منطقه باستانی زلف‌آباد فراهان نیز در این موزه به نمایش درآمده‌اند.
در این بخش که بیشتر در گرمخانه مردانه و تون و هشتی‌های ارتباطی ایجاد شده است، آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه‌ای، آثار مفرغی هزاره اول ق .م، سکه‌های تاریخی و... به نمایش در آمده است.
این بخش بیشتر در سربینه‌های مردانه و زنانه تشکیل شده و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم مختلف، پوشش‌های سنتی به‌همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره‌های گذشته نمایش داده شده است.
نویسنده: حمیده کریمی
آثار ملی ایران