هریک از قلعه‌های ساخته شده در ایران، به منظور خاصی ساخته شده‌اند. موقعیت این قلعه‌ها مشخص می‌کند که قلعه دارای چه کارکردی بوده است. قلعه‌هایی که در میان بافت شهر و یا روستا ساخته می‌شدند با هدف سکونت‌گاه دستگاه حاکم و یا اهداف اداری برای اشراف بر حاکمیت روستا ساخته می‌شدند. اما قلعه‌هایی که دارای موقعیت‌های کوهستانی بودند بدون شک به قصد دفاع از مواضع حکومت وقت و با اهداف نظامی بنا می‌شدند، کارکرد دیگر این قلعه‌ها این بود که در مواقع لزوم و حملات، پایگاه و پناهگاهی برای در امان ماندن مردم از دشمن، محسوب می‌شدند. یکی از این قلعه‌های کوهستانی که به احتمال بسیار، با اهداف نظامی و دفاعی ساخته شده بود قلعه اردشیر کرمان است.
قلعه اردشیر کرمان یکی از چندین قلعه‌ای است که در زمان اردشیر بابکان و به دستور وی در کرمان بنا شده است. اردشیر قلاع دیگری نیز در دیگر شهرهای دیگری از استان فارس، از جمله فیروزآباد بنا کرده بود. قلعه اردشیر از جاهای دیدنی کرمان است و بر بالای یک تپه در جنوب شرق شهر قرار دارد. بنا شدن این قلعه دفاعی-نظامی بر روی قله کوه در کرمان، سبب شده که نام آن را «قلعه کوه» نیز بنامند.
قلعه اردشیر کرمان دارای معماری شگفت‌انگیز و خاصی است. قسمت‌های زیادی از قلعه در حال حاضر از بین رفته است. دیوارهای قلعه ضخامت بسیاری دارد و مصالح به کار رفته در آنها خشت خام است. ابعاد خشت‌های به کار رفته در قلعه اردشیر از خشت‌های معمولی بیشتر است. قطر دیوارهای قلعه در پایه آن به حدود ۶ متر می‌رسد. ساختمان‌های ساخته شده در قلعه، به دو بخش تقسیم می‌شوند. قسمتی از ساختمان قلعه بر روی تپه در جنوب شرقی ساخته شده‌اند که همان بخش ساختمانی قلعه کوه را تشکیل می‌دهند. ارتفاع قلعه اردشیر در حدود ۱۵۰ متر بالاتر از شهر کرمان است. قسمت دیگر بنا بر روی یک تپه کوتاه‌تر قرار گرفته است که آن را آتشکده اناهید نیز می‌گویند.
اصل قلعه اردشیر، همان ساختمانی است که بر فراز تپه قرار گرفته است. به دلیل نزدیکی این دو قلعه به هم احتمال می‌رود که ساختمان این دو قلعه به هم مرتبط بوده، و قلعه پایینی که به قلعه دختر کرمان شهرت دارد، آتشکده قلعه اردشیر و محل پرستش ایزدبانو اناهید بوده است. در فاصله بین این دو قلعه، باقی‌مانده ساختمان‌هایی دیده می‌شوند که شباهت به قصر، عبادتگاه و مکان‌هایی از این دست دارند. به هر روی، دیدن این مکان نشان می‌دهد که این دو قلعه از هم جدا نبوده‌اند. در حال حاضر، شکل اصلی این قلعه از بین رفته و آثاری از آن برجای مانده است.
وجود این قلعه نشان دهنده این است که مکان مورد اشاره در عهد حاکمیت اردشیر یکی از شهرهای آباد و مرکز ایالت محسوب می‌شده است. نگاهی به دوران حاکمیت اردشیر بابکان نشان می‌دهد که وی از محل حاکمیت خود در فارس برخاسته و برای پیروزی بر اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی مجبور شد که ایالت‌های ایران زمان اشکانی را یک به یک فتح کرده و قلمرو خود را به صورت تدریجی افزایش دهد. ایالت کرمان، یکی از ایالت‌هایی بود که در زمان شورش اردشیر، در دست حاکمی به نام ولخش بود. ولخش اشکانی در برابر اردشیر تسلیم نشد و اردشیر مجبور به جنگ با وی و فتح شهر شد. به این شکل، کرمان به دست اردشیر فتح شد و وی، دستور بنای قلعه خود را بر فراز کوه مزبور، داده و قلعه اردشیر کرمان بنا شد.
در قلعه اردشیر کرمان، قطعاتی از کاشی به دست آمده است. بر روی این کاشی‌ها تصاویری با مضامین بزمی، وجود دارد. از این جهت کسانی مثل میجر ساکس بر اساس تصاویر، تشخیص داده‌اند که وجود هنرهای ظریف در تزیین برخی جاهای قلعه، نشان می‌دهد که قلعه اردشیر کرمان، علاوه بر کارکرد نظامی، در برخی ساختمان‌ها جنبه‌های بزمی نیز داشته است. در قسمت جنوبی قلعه اردشیر کرمان، صخره‌ای بلند با ارتفاع زیاد دیده می‌شود. برای رسیدن به قلعه اردشیر، از اواسط این صخره بلند، پله‌هایی تراشیده شده که تعداد آنها را ساکس ۱۳۴ پله تشخیص داده است. صاحبنظرانی مثل ساکس این محل را نقاره‌خانه قلعه تشخیص داده‌اند.
تا کنون اقدام باستان‌شناسی قابل ملاحظه‌ای در محل قلعه اردشیر کرمان صورت نگرفته و مطالعه جدی و کاوش‌گرانه‌ای در این محل صورت نگرفته است. یکی از موارد شگفت‌انگیزی که با دیدن قلعه اردشیر به چشم می‌خورد، نبود حصار و حریم خاصی برای حفاظت از قلعه اردشیر است. برای این قلعه حریم خاصی مشخص نشده است، و کسانی که از این قلعه بازدید می‌کنند شاید ندانند که حریم قلعه کجاست و همین گاهی، سبب در معرض خطر قرار گرفتن بنا می‌شد. نصب دکل‌های مخابراتی در مرتفع‌ترین جاهای قلعه اردشیر، و قرار گرفتن پایه‌های دکل در دل قلعه، در سال‌های پیش، سبب ایجاد آسیب در بنا می‌شد. ایجاد حریم برای این قلاع باستانی سبب می‌شود که از گزند چنین آسیب‌هایی دور شوند.
قلعه اردشیر از شهر فاصله دارد؛ اما اطراف آن را خانه‌های بسیاری فرا گرفته‌اند. برخی از بناهای بازمانده از گذشته، نیز در حریم قلعه قرار دارند. اما خوشبختانه فاصله داشتن آن از شهر و فضای اطراف قلعه سبب شده، از ساخت و سازهای مدرن شهری جدید تا حدودی فاصله داشته و از این لحاظ، کمتر مورد آسیب قرار گیرد. اگرچه قلعه اردشیر و قلعه دختر هر یک آسیب‌های بسیار زیادی را در اثر فرسایش متحمل شده‌اند. میراث فرهنگی استان کرمان باید ضمن مراقبت از این سازه باستانی به ترمیم آسیب‌دیدگی‌های آن، اقدام کند و از آنچه به حریم و معماری سازه آسیب می‌زند، جلوگیری کند. در سال‌های اخیر بنا به اعلام میراث فرهنگی استان کرمان، فضای اطراف قلعه، تبدیل به فضای سبز شده و همچنین، در سال ۱۳۹۵ طبق اعلام میراث فرهنگی مرمت قلعه اردشیر شروع شد. در حال حاضر، این مکان یکی از جاذبه های گردشگری استان کرمان به شمار می‌رود و میزبان گردشگران و بازدیدکنندگان است.
موقعیت قلعه اردشیر کرمان بر بلندای قله کوه، شباهت بسیاری به قلعه فلک‌الافلاک در استان لرستان دارد. شاید ترمیم بنا و استفاده توریستی از آن، ضمن بهبود بخشیدن به موقعیت توریستی شهر کرمان، و رونق آن، این بنای باستانی که روزی نماد تمدن عظیم ساسانیان بوده است را از معرض آسیب و تخریب نجات دهد.
نویسنده: زهرا آذرنیوش
روی نقشه همه هتل‌ها، رستوران‌ها و دیدنی‌های اطراف را ببینید
آثار ملی ایران