شهر تاریخی دقیانوس

شهر دقیانوس تنها افسانه‌ دوران کودکی نیست؛ بلکه تمدنی باشکوه و باعظمت است که در میان خاک‌های جیرفت مدفون شده بود. این شهر که تا اواخر سده هفتم هجری پررونق بوده است، در شمال شرق جیرفت و مجاور هلیل‌رود قرار دارد و در سال‌های اخیر کشف شده و حیرت باستان‌شناسان را به‌همراه داشته است. شهر دقیانوس در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد.

جایی که امروزه از آن به‌عنوان شهر دقیانوس یاد می‌شود، در شمال شرق جیرفت و کنار هلیل‌رود واقع شده است.

• آدرس: استان کرمان، جیرفت، فاصله سه کیلومتری از مرکز شهر فعلی جیرفت به‌سمت فاریاب، در حاشیه غربی هلیل رود، در پشته بهجرد تا هوکرد (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: سایت ammi.ir (عکاس: علیرضا قهاری)

ایران از جمله کشورهایی است که شهرهایی به قدمت تاریخ بشری دارد. تمدن جیرفت در ایران یکی از تمدن‌های بشری ناشناخته‌ و اسرارآمیز است که از کشف آن کمتر از یک دهه می‌گذرد. در گذشته شرایط مطلوب آب و هوایی در جیرفت و وجود انواع محصولات کشاورزی موجب شد، تمدنی در این منطقه شکل بگیرد که در بهشت جهان محسوب می‌شد و این بهشت شهری نیست جز دقیانوس. این شهر جزو بزرگ‌ترین شهرهای دوران پس از اسلام به حساب می‌آید که امروزه به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی جیرفت به ثبت ملی رسیده‌ است. مارکوپولو جهانگرد ایتالیایی از شهر تاریخی دقیانوس به‌عنوان شهری بزرگ و باشكوه یاد كرده است و چنین می‌گوید:

چون شهر دقیانوس نشان می‌دهد که روزگاری در اینجا مسیحیان سریانی می‌زیسته‌اند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: لاشار کوبچ)

شهر دقیانوس در زمان سلجوقی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه بود. وفور ثروت و نعمت در این منطقه باعث شد تا این شهر بارها مورد حمله همسایگان از جمله آکدیان قرار بگیرد.

منبع عکس: سایت gardeshgariiran.ir (عکاس: ناشناس)

چند سالی بود که جیرفت با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کرد و روستاییانی که تنها درآمدشان از کشاورزی بود، از نظر امرار معاش دچار مشکلاتی شدند. تا اینکه روزی یکی از کشاورزانی که با ناامیدی زمینش را شخم می‌زد، با بخشی از یک کاسه روبه‌رو شد که از زمین بیرون آمده بود. او زمین را کند، غافل از آنکه زمینش، گورستانی است که بخشی از تاریخ ایران در آن مدفون شده است. آوازه کشف گنج منجر به فروش بسیاری از آثار تاریخی این منطقه شد.

با این حال، داستان این تمدن فراموش‌شده از آنجا آغاز شد که حدود ۱۰ سال قبل رودخانه هلیل‌رود بار دیگر طغیان کرد و پس از فروکش آن، مردم محلی که پیش از این افسانه‌ها در خصوص شهر دقیانوس و کشف گنج در اطراف شهر جیرفت در داستان‌های محلی به کودکان می‌گفتند، پس از پایان سیلاب دیدند که سیل شهری عظیم را نمایان کرده است.

حوزه فرهنگی هلیل‌رود که در نزدیکی جیرفت امروزی واقع شده است، یکی از مراکز تمدنی شرق باستان محسوب می‌شود و گمان می‌رود مهد تمدن ارت بوده است. در هزاره سوم قبل از میلاد، سرزمینی رویایی و پیشرفته مملو از فرهنگ، هنر، تمدن و قدرت به نام «ارت» وجود داشت. پادشاه مقتدر ارت بر قلمرویی سرشار از ثروت حکومت می‌کرد که در حاشیه رودخانه عظیم هلیل‌رود قرار داشت. این سرزمین شامل دره‌ای مملو از زمین‌های کشاورزی، معادن و چهار راهی برای عبور کاروان‌های مختلف می‌شد. در کتاب‌های تاریخ آمده است که سومریان خط را اختراع کردند و آن را به دیگر ملل آموختند؛ اما کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی نشان دادند که ممکن است اهالی این شهر بسیار قبل‌تر از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند.

شهر دقیانوس که در حوزه هلیل‌رود جای گرفته، از شهرهای شکوفا در دوره اسلامی بوده است. این شهر از اواخر سده هفتم هجری به بعد به دلایلی که دقیقا مشخص نیست، به‌تدریج متروک شد و روبه‌ویرانی نهاد؛ به‌طوری که شواهد مختصر و اندکی از سده هشتم هجری در سطح این شهر وجود دارد. به نظر می‌رسد که هجوم اقوام ویرانگر غز، ناامنی راه‌های تجاری، تغییر راه‌ها از مسیر جیرفت و عواملی که بر اثر این اتفاقات رخ داد، شهر دقیانوس را خالی از سکنه کرد.

منبع عکس: سایت ammi.ir (عکاس: علیرضا قهاری)

محوطه تاریخی شهر دقیانوس هنوز دقیقا مشخص نشده است؛ با این حال، بقایای آن را می‌توان در محدوده‌ای به ابعاد بیش از ۱,۲۰۰ هکتار در سمت شرق و غرب رودخانه هلیل رود مشاهده کرد. کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه از سال ۱۳۸۱ به سرپرستی خانم دکتر چوبک آغاز شد و در طی آن بخش‌هایی از جمله گورستانی در منتهاالیه غربی آن، بازار، حمام، ارگ در سمت جنوب شرق بازار، مسجد در سمت شرق بازار و منطقه صنعتی در جنوب غرب بازار کشف شده‌اند. به‌طور کلی شهرهای قدیم ایران در گذشته به چندین محله تقسیم می‌شدند و هر شهر دارای یک مرکز بود و هر محله از یک یا چند مرکز کوچک تشکیل می‌شد. سازه‌های این شهر از نوع آجر روی پی سنگی بودند.

منبع عکس: سایت ammi.ir (عکاس: علیرضا قهاری)، سایت mefda.ir (عکاس: ناشناس)

حدود ۱,۳۰۰ متر مربع از شهر دقیانوس از زیر خاک بیرون آورده شده كه در این بررسی‌ها بخشی از معابر عمومی شهر به طول ۲۰ متر و عرض پنج متر با سنگ‌فرش كشف شده است. معابری كه در اطراف آن وجود دارد، مملو از ساختمان‌هایی است كه بیشتر کاربری عمومی داشتند. با توجه به گستردگی شهر دقیانوس به نظر می‌رسد كه بیش از ۱۰۰ محله و ۱۰۰ میدانگاه در آن قرار داشته است. این امر وسعت بسیار زیاد شهر، گستردگی جمعیت، رونق اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دقیانوس در دوره سلجوقی را نشان می‌دهد.

منبع عکس: سایت mefda.ir (عکاس: ناشناس)

در چهار فصل کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر دقیانوس، بخش‌هایی چون پایگاه حفاظتی، بخش‌های صنعتی، مسجد و مناره از زیر خاک آشکار شد. بافت شهر در دوران اسلامی دارای میدان‌ها، گذرگاه‌ها، تاسیسات و شبکه آبرسانی و محلات در دورتادور شهر بود. بر اساس مطالعات مردم‌شناسی، سیستم آبرسانی به‌صورت آب‌شکن با شکستن فشار آب و وارد کردن آب به حوضچه‌ها باعث جریان آب در شهر می‌شد.

• ارگ: ارگ شهر ابعادی حدود ۴۵۰ در ۴۰۰ متر داشته که شامل برج و بارو و اتاقک کوچک نگهبانی بوده است. آثار سفالی این ارگ اغلب خمره‌های آب و آذوقه و ظروف پخت و پز هستند.
• حمام: حمام در نزدیکی بازار قرار دارد و اهمیت پاکیزگی در میان مردم شهر دقیانوس را نشان می‌دهد. این حمام عمومی بیش از ۱۲ اتاق شست‌و‌شو، سربینه و شاه‌نشین دارد.
• بازار: در طول کاوش از بخش راسته بازار و گذرگاه‌های اصلی آن، معماری‌ها و انبارهای مختلفی به دست آمده است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: لاشار کوبچ)

• مسجد: مسجد شهر دقیانوس ۱,۲۰۰ سال قدمت دارد و همان طور که از نامش پیدا است، یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان اسلام و از نخستین مساجد ایران به حساب می‌آید. این مسجد در حاشیه رودخانه هلیل‌رود و در ۳۴۰ متری شمال شرق بازارچه و حمام ساخته شده و علاوه بر اینکه شاهکار معماری ایران‌زمین را به رخ می‌کشد، نشان از اوج دیانت مردمان این سرزمین دارد. مسجد مذکور به دستور عمرولیث در دوره صفاری و دهه سوم هجری قمری احداث شد. این مسجد ۶ هزار متر مربع وسعت داشت و شاخص‌ترین بنا در شهر بزرگ دقیانوس محسوب می‌شد که شامل ایوان یا گنبدخانه‌ای در سمت قبله با محرابی مزین به گچبری پرکار و زیبا بود. از سایر بخش‌های مسجد می‌توان به وضوخانه در شرق، دو شبستان در شمال و جنوب، دو رواق در شمال و جنوب صحن مرکزی و یک مناره اشاره کرد. استفاده از روش‌های ابداعی و بی‌نظیر در آبرسانی از شاخصه‌های مسجد است که نشان می‌دهد در آن زمان نقش بالقوه‌ای در زندگی مردم ایفا می‌کرد. طبق نظر کارشناسان حدود ٢٠٠ سال از مسجد دقیانوس استفاده شده است.

• کوره‌های سفال‌پزی: این کوره‌ها در گستره‌ای بیش از یک کیلومتر در نیمه غربی محوطه پراکنده‌اند و شامل کوره‌های ساخت سفال، جوش‌های کوره، توپی‌ها و سه پایه‌های مرتبط با تولید و پخت سفال می‌شوند.
• گورستان: باستان‌شناسان در حدود ۱۰۰ متر مربع از گورستان، به ۱۰ گور برخورد کردند كه این تعداد گور از جمعیت بسیار زیاد شهر دقیانوس حکایت داشت.

منبع عکس: سایت mefda.ir (عکاس: ناشناس)

خروج قسمت‌هایی از تمدن دقیانوس از دل خاک، آن‌ها را در معرض فرسایش شدید باران و سیلاب‌های رودخانه هلیل قرار داده است و در وضعیت نامناسبی هستند. از همین رو، حفاظت از این میراث تاریخی اهمیتی دوچندان دارد.

• بازدید از شهر دقیانوس برای عموم مردم آزاد و رایگان است.
• تا پیش از تاریکی هوا می‌توانید از محوطه دقیانوس بازدید کنید.
• در نظر داشته باشید که فیلمبرداری و عکاسی در محوطه بدون مجوز ممنوع است.
• هنگام بازدید کفش مناسب به پا داشته باشید تا برای پیاده‌روی دچار مشکل نشوید.
• این شهر تاریخی از تمدنی کهن به ما رسیده است؛ پس حفاظت و حراست از آن را در زمان بازدید فراموش نکنید.

نویسنده: بهاره غنچه/ بازنویسی: صدیقه شجاعی