بقعه دوازده امام یزد

بقعه دوازده امام که در دوره سلجوقی ساخته شد، قدیمی‌ترین بنای شهر یزد و دومین گنبد تاریخ‌دار ایران محسوب می‌شود. اهمیت بقعه دوازده امام یزد، معماری و ساختمان گنبد آجری آن است که جزو شاهکارهای هنر سلجوقیان به شمار می‌رود. این اثر تاریخی در ۳۱ تیرماه سال ۱۳۱۳ هجری شمسی با شماره‌ ۲۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. بقعه دوازده امام در مجاورت زندان اسکندر قرار گرفته است و امکان بازدید از بیرون آن وجود دارد.

بقعه دوازده امام در شهر یزد، ضلع غربی خیابان امام و در نزدیکی حسینیه‌ بزرگ محله‌ فهادان قرار دارد. مدرسه‌ ضیائیه که به زندان اسکندر نیز مشهور است، در مجاورت این بقعه به چشم می‌خورد.

• آدرس: استان یزد، شهر یزد، ضلع غربی خیابان امام، محله فهادان (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

در كوچه‌پس‌كوچه‌های قدیمی شهر یزد، آثار تاریخی بسیاری وجود دارد كه شكوه معماری دوره‌های مختلف را به نمایش می‌گذارند و با زیبایی‌ خود، هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورند. در میان بناهای تاریخی یزد، سازه‌ای خودنمایی می‌كند كه به‌عنوان قدیمی‌ترین یادگار معماری شهر یزد شناخته می‌شود. بقعه دوازده امام با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال، یكی ازجاهای دیدنی یزددر محله فهادان است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن باید به قرارگیری گنبد بر پلانی مربعی اشاره كرد.

متاسفانه نشست زمین زیر شالوده‌ این بنای تاریخی باعث ایجاد ترک‌های متعددی بر ساختمان آن شده است که همت مسئولان میراث فرهنگی را در حفظ و مرمت این اثر باستانی باارزش می‌طلبد.

زندان اسکندر (سمت چپ) و بقعه دوازده امام (سمت راست)؛ منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Amin-Sh)

قبه یا بقعه دوازده امام یزد از کهن‌ترین بناهای کتبیه‌دار به حساب می‌آید که در ۳۱ تیر سال ۱۳۱۳ هجری شمسی به شماره‌ ۲۰۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این بنای تاریخی که به‌دلیل سبک معماری و حضور کتیبه‌های ارزشمند موردتوجه پژوهشگران معماری قرار دارد، در سال ۴۱۶ هجری شمسی بر زمین آتشکده‌ای متعلق به دوره ساسانیان ساخته شد. ابو جعفر علاالدوله کاکویه‌ دیلمی دستور ساخت آن را داد. گذشت قرن‌ها از زمان ساخت آن و بازسازی و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده باعث تغییرات زیادی در ظاهر اولیه‌‌ بقعه شده است. بنا بر نظرات برخی از ایران‌شناسان احتمالا پیکر ابو جعفر علاالدوله در این بنا قرار دارد که در سال ۴۲۰ هجری شمسی از دنیا رفت و در بخشی از ساختمان به خاک سپرده شد که قبل از فوت برای خود تهیه کرده بود.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (فرزاد هاشمی، احسان دادور، اسماعیل مصفا)، ویکی مدیا (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

روی کتیبه‌ آهنی دروازه حظیره و همچنین روی کتیبه‌ قبه، نام دو تن از سازندگان آن به نام‌های ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحاق قرار دارد که از برادرزاده‌های طغرل سلجوقی بودند و در سال ۴۲۲ هجری شمسی توسط دشمن وقت به اسارت درآمدند.

بقعه تا قبل از دوره صفوی، نام دیگری داشت و بعد از آن، به نام دوازده امام شهرت یافته است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Wojciech Kocot)

بدنه‌ بقعه دوازده امام یزد به‌صورت چهارضلعی است که به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی آن قرار می‌گیرد. در چهار ضلع عمارت، گوشواره‌هایی وجود دارد که در داخل هر یک، درگاهی مخصوصی تعبیه شده است. روشنایی این بنای تاریخی از طریق پنجره‌های هر چهار قسمت بقعه تامین می‌شود. کارشناسان معتقدند که در این بنا، مسجدی متعلق به سده‌های دوم و سوم هجری شمسی قرار داشته است و حضور محراب در آن را مصداق ادعای خویش می‌دانند.

از ویژگی‌های ورودی بقعه می‌توان به قوس پیشانی سردر، قاب مستطیلی شکل و همچنین نوشته‌‌های اطراف در ورودی اشاره کرد. احتمالا تنها راه دسترسی به پشت‌بام استفاده از نردبان بوده؛ چراکه برای این بنای مهم تاریخی هیچ پلکانی به‌سمت پشت‌بام در نظر گرفته نشده است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: akhodadadi)

بقعه دوازده امام یزد به‌دلیل نوع ساخت، پس از گذشت ۱۰۰۰ سال همچنان پابرجا است. گوشه‌سازی قبه در تبدیل پلان مربع به دایره در نوع خود بی‌نظیر بوده و به‌عنوان الگویی بی‌بدیل جهت ساخت بناهایی مشابه در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفته است. در واقع، قرارگیری ۱۲ ردیف طاقچه روی هم که به‌تدریج به‌سمت جلو ساخته شده‌اند، باعث تکمیل این گوشه‌سازی بی‌نظیر می‌شود.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan)

بقعه دوازده امام یزد با مصالح آجری ساخته شده و تزیینات داخلی آن شامل گچ‌بری اسلیمی با طرحی ساده است که در قسمت جلویی محراب قرار دارد و شباهت بسیاری به گچ‌بری بناهای دوره ایلخانی دارد. در داخل محراب آن، سنگ مرمری به چشم می‌خورد که صلوات بر ۱۲ امام و در انتهای آن از یکی از مشاهیر یزد نام برده شده است. در ناحیه‌ اطراف محراب تا ارتفاعی حدود نیم متر، کاشی‌کاری معرق با طرح اسلیمی به چشم می‌خورد که احتمالا مربوط به قرون هشتم و نهم هجری شمسی است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: akhodadadi)

دیواره‌های قبه از نقاشی و کتیبه‌های رنگی خارق‌العاده‌ای به خط کوفی برخوردار هستند. یکی از نکات جالب درباره گنبد، حضور آیه‌ شریفه‌ آیه‌الکرسی به خط کوفی است که زیبایی گنبد را دوچندان می‌سازد. کتیبه‌ای در این بقعه وجود دارد که روی آن تاریخ دقیق ساخت بنا و همچنین اسم سازندگان بنا به خط کوفی و به‌صورت مورق حک شده است. به نظر می‌رسد جنس خطوط کوفی از طلا باشند.

نوشته‌ای به رنگ مشکی در داخل یکی از اتاق‌نماهای آن قرار دارد که بر اساس مستندات تاریخی متعلق به ملا زین‌العابدین حیدر و از زمان حکومت محمد شاه قاجار بر جا مانده است.

روی تعدادی از کتیبه‌های بقعه، نوشته‌هایی از آیات مختلف قرآن کریم و تزییناتی از معماری اسلامی ایرانی قرار دارد. به‌عنوان‌ مثال، می‌توان به کتیبه‌ کوفی در قسمت بالای در ورودی شمالی اشاره کرد که مزین به آیه‌ ۱۶۳ سوره‌ مبارکه‌ بقره است. البته به‌دلیل قدمت ۱۰۰۰ ساله این بنا بخشی از این کتیبه تخریب شده است. همچنین روی کتیبه‌ کوفی بالای درگاه قسمت شرقی، آیه‌ ۶۵ سوره‌ المومنون دیده می‌شود که فقط بخشی از آن باقی مانده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: فرزاد هاشمی)

• معمولا گردشگران بازدید از این بنای تاریخی را هم‌زمان با بازدید از خانه لاری‌ها و موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده در برنامه خود قرار می‌دهند.
• در حال حاضر (سال ۱۴۰۰) به نظر می‌رسد که بقعه دوازده امام در حال مرمت است و امکان بازدید از داخل آن وجود ندارد.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی