بقعه سید رکن الدین

بقعه سید رکن‌الدین که در قدیم مدرسه رکنیه نامیده می‌شد، مربوط به سده هشت هجری قمری است و در خیابان مسجد جامع کبیر شهر یزد قرار دارد. این بقعه محل دفن سید رکن‌الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، از سادات و بزرگان شهر یزد است. تزیینات متعددی نظیر آرایه‌های گچی برجسته، گچی قالبی، گچی فتیله‌ای، کتیبه‌های نقاشی، نقاشی‌های تزیینی، طلاکاری و کاشی‌کاری در این بنا به كار گرفته شده‌اند که هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌کنند. این اثر زیبا در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بقعه‌ سید رکن‌الدین از جاهای دیدنی یزد به شمار می‌رود که در خیابان مسجد جامع کبیر یزد و کوچه‌ وقت الساعت قرار دارد. مسجد جامع یزد از جمله بناهای تاریخی در نزدیکی بقعه است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Antoine Taveneaux)

بقعه سید رکن‌الدین یزد در اصل مدرسه‌ای بود که در قرون هشتم هجری توسط سید رکن‌الدین ساخته شد. وی در راستای آبادانی شهر، مدرسه رکنیه را بنا کرد که از بخش‌هایی مثل رصدخانه، کتابخانه و... برخوردار بود. طبق رسم، پیکر فرد سازنده بنا را در همان جا به خاک می‌سپردند؛ پس از مرگ سید رکن‌الدین، این مدرسه به بقعه سید رکن‌الدین تغییر نام داد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

آرامگاه کمی پایین‌تر از سطح خیابان قرار دارد و برای همین وقتی وارد بقعه می‌شوید، باید چند پله پایین بروید تا به بخش وروردی آرامگاه برسید. امروزه از آن مجموعه بزرگ فقط گنبد زیبا و فضای زیرین آن باقی مانده است. بقعه سه بخش میان‌سرا، ایوان و گنبدخانه دارد و در ساخت گنبد پوسته آن از کاشی‌های سفید، فیروزه‌ای و لاجوردی بهره برده‌اند. مردم یزد طبق یک باور و رسم قدیمی هر چهارشنبه به زیارت این بقعه می‌روند.

این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Bernard Gagnon)

سید رکن‌الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام‌الدین محمد بن نظام، از سادات شهر یزد به شمار می‌آمد. این عالم بزرگ در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان زندگی کرد و از بزرگان و حاکمان آن دوره محسوب می‌شد. وی در طول عمر خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را بر عهده داشت و سپس به‌عنوان قاضی القضات شهر یزد منصوب شد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

بقعه‌ یا آرامگاه سید رکن‌الدین در کنار مسجد جامع کبیر یزد و پایین‌تر از سطح کوچه‌ سید رکن‌الدین قرار دارد. نقشه‌ عمارت بر جای مانده از بنای اولیه شامل مربعی به طول ضلع داخلی حدود ۸۶ متر و ۱۱ سانتی‌متر و ضلع خارجی ۶۰ متر و ۱۴ سانتی‌متر و ضخامتی برابر با ۴۰ متر و ۱۰ سانتی‌متر می‌شود. این بنا یک در ورودی دارد و بالای بقعه گنبدی زیبا و منحصربه‌فرد بر گردنی استوانه‌ای و بسیار بلند قرار گرفته که از میان‌سرا، ایوان و فضای زیر گنبد تشکیل شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حسن فلاحی)

معماران و طراحان سازنده‌ این بنای تاریخی، درون میان‌سرا را بدون غرفه و هرگونه ساختارهای معماری بنا کرده‌اند. در واقع، می‌توان بیان کرد که داخل میان‌سرای این عمارت سادگی چشمگیر و ظریفی دارد. طرفین دیوارهای خارجی ایوان بقعه با تنوع جالبی از کاشی‌های مسدس مزین شده است که در سال‌های اخیر توسط مرمتگران و معماران کشور، مورد ترمیم قرار گرفته‌اند. همچنین این بنا دارای سقفی با طاق‌های گهواره‌ای است که نورگیری شبکه‌ای در مرکز آن به چشم می‌خورد و نقوشی با گچ‌بری‌های زیبا دارد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Antoine Taveneaux)

گنبد بقعه از دو پوسته‌ پیوسته و به‌شکل شبدری کند تشکیل شده که با تنوع جالبی از کاشی‌های معرق به رنگ لاجوردی، آبی فیروزه‌ای و رنگ سفید تزیین شده است. معماران در بخش زیر گنبد، پلانی چهارضلعی تعبیه کرده‌ بودند. از نکات جالب و زیبای طراحی و معماری این اثر تاریخی می‌توان به گوشه‌سازی‌های متعددی اشاره کرد که آن را از هشت ضلعی به ۱۶ ضلعی تبدیل کرده است. در چهار قسمت کمر گنبد، نورگیرهایی به‌شکل مشبک از جنس آجر قرار گرفته‌اند که از دیگر نکات جالب معماری ایرانی به شمار می‌آید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Antoine Taveneaux)

بقعه‌ سید رکن‌الدین از جمله بناهای دوره آل مظفر به حساب می‌آید که همانند تمامی بناهای آن دوره، ابتدا به‌صورت سفت‌کاری و پس از آن به‌وسیله‌ تزیینات گچ و نقاشی، از نمایی زیبا و شگفت‌انگیز برخوردار شده است. آرایه‌های معماری بسیاری در این اثر باستانی ایرانی وجود دارد که به‌عنوان نمونه می‌توان به آرایه‌های گچی برجسته، گچی قالبی، گچی فتیله‌ای، طلاکاری، کاشی‌کاری، کتیبه‌های نقاشی و نقاشی‌های تزیینی اشاره کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمدرضا یعقوبی)

کاشی‌کاری یکی از عناصر تزیینی در معماری ایرانی محسوب می‌شود. بقعه‌ سید رکن‌الدین یزد نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی از این قاعده مستثنا نبود و طراحان و معماران سازنده‌ آن در چهار قسمت از این بنا از کاشی‌کاری استفاده کرده‌اند. گنبد بقعه از جمله بخش‌های مزین به کاشی‌کاری است که ظاهرا در قرون مختلف مورد مرمت قرار گرفته و احتمالا قسمت اصلی آن از بین رفته است.

در ازاره‌ ایوان قطعاتی از کاشی زرین‌فام وجود دارد که مسئولان باستان‌شناسی برای جلوگیری از تخریب بیشتر، پوششی بر آن تعبیه کرده‌اند. نمای بیرونی ایوان نیز که در چند دهه‌ گذشته به این اثر کهن اضافه شده،‌ دارای کاشی‌کاری زیبایی است. در قسمت‌های داخلی بقعه، در نقاطی از ازاره، کاشی‌کاری‌ها به‌صورت کاشی‌های تک‌رنگ به چشم می‌خورد. جنس کاشی‌های گنبد و ازاره، گلی و بدنه‌ کاشی‌های زرین‌فام در ازاره ایوان، از سنگ است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

در دوران گذشته برای پاسداشت مقام شخص یا ابراز بزرگی و عظمت جایگاه دینی و علمی فرد مورد نظر، در بقعه یا آرامگاه وی از طلاکاری استفاده می‌شد. در بقعه‌ سید رکن‌الدین نیز تمامی کتبیه‌ها و تصاویری که با روش‌های خاص گچ‌بری فتیله‌ای و قالبی شده‌اند، دارای طلاکاری هستند. متاسفانه به‌دلیل تخریب بر اثر گذشت زمان، امروزه بخش اندکی از طلاکاری‌ها باقی مانده است. در شمسه‌ مرکزی سقف گنبد، تصاویر اسلیمی اطراف آن و همچنین داخل فیلپوش‌ها، این تکنیک زیبا به چشم می‌خورد.

طبق مطالعه کارشناسان، بخشی از قسمت‌ها دارای ورق قلع هستند که برای ایجاد جلوه‌ طلایی به آن قسمت، از پوشش روغنی بر ورق قلع استفاده شده است. بخش‌های با سطوح صاف همچون شمسه‌ی مرکزی سقف گنبد، کتیبه‌ گریو گنبد و داخل فیل‌پوش‌ها از ورق طلا هستند.

کارشناسان با آزمایش بخشی از نمونه‌ طلا دریافتند که حدود ۸۸ درصد از آنطلا است. همچنین با بهره‌مندی از تصاویر میکروسکوپی لایه‌ای از تزیینات طلاکاری، اطلاعاتی در مورد روش چسباندن یا نصب ورق طلا به زمینه به‌ دست آوردند که نشان می‌داد، این امر توسط روغنی انجام شده که با گل سرخ رنگی شده است.

نقاشی‌های تزیینی سقف گنبد از تصاویر هندسی و گیاهی (اسلیمی) تشکیل شده است. برای انجام نقاشی‌های تزیینی ابتدا با تقسیم‌بندی‌های اولیه به‌وسیله‌ ایجاد خراشی بسیار ظریف، طرح اولیه را قلم‌گیری تک‌رنگ کرده و سپس آن را رنگ کرده بودند. پس از پایان مراحل رنگ‌گذاری، نقش‌ها مجددا قلم‌گیری نشده‌اند.

در مرکز سقف، شمسه‌ای قرار دارد که به ۲۴ قسمت مساوی تقسیم‌ شده و خطوط اصلی این شمسه با طلا و بین آن با ۶ رنگ با سه تونالیته مختلف کار شده است. رنگ‌های بخش مرکزی شمسه به بیرون به‌ترتیب از رنگ‌های آبی، قهوه‌ای تیره، سبز روشن، قهوه‌ای روشن، سبز تیره و قهوه‌ای تیره هستند که با سه رنگ مشکی، قهوه‌ای و قرمز قلم‌کاری شده‌اند. در بخش پایانی شمسه، تزییناتی به‌شکل نیم‌دایره‌های به‌هم چسبیده و به سه رنگ، حاشیه‌کاری شده است که در قسمت‌هایی از آن، رنگ‌ها روی هم قرار گرفته‌اند. در این بخش، تصاویر اسلیمی ۱۲ مرتبه تکرار شده‌اند. طراحان هنرمند بقعه‌ سید رکن‌الدین، بند اسلیمی دیگری را به رنگ آبی تیره با قلم‌گیری مشکی کار کرده‌اند. قسمت مرکزی این نقوش اسلیمی مزین به طلا بوده که با خط قرمز قلم‌گیری شده است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: R.shahi24)

در کتیبه‌های بقعه سید رکن‌الدین می‌توان لایه‌های گاه‌گلی، گچی و پوشش صمغ گیاهی را مشاهده کرد و آثار خطاطی هنرمندان بزرگ را دید. برخی از این خطاطی‌ها به‌صورت مستقیم با قلم‌مو و برخی با تکنیک گرته‌زنی انجام شده‌اند و در بیشتر آن‌ها آیات قرآنی دیده می‌شود.

به نظر می‌رسد که روش‌های اجرای کتیبه‌های نقاشی در بنای تاریخی سید رکن‌الدین، نمونه‌ای از نقاشی‌های تزیینی باشد؛ به‌گونه‌ای که پس از اتمام لایه‌ گاه‌گلی آستر، لایه‌ بستر گچی به‌صورت هنرمندانه انجام شده است. سپس به‌وسیله‌ صمغ‌های گیاهی بوم‌سازی شده و با ایجاد خراش‌، تقسیم‌بندی‌ها انجام شده‌اند.

یکی دیگر از نکته‌های جالب، هنرمندی خطاطانی است که به نمایش و ارائه‌ هنر و استادی خود پرداخته‌اند. آن‌ها در برخی از قسمت‌ها بدون بهره‌گیری از پیش‌طرح، مستقیما با قلم‌مو و رنگ، کتیبه‌ را بر سطح دیوار نوشته‌اند. هرچند در برخی از آن‌ها، کتیبه ابتدا روی کاغذ نوشته شده و با استفاده از تکنیک گرته‌زنی روی سطح دیوار انتقال یافته‌ است. در پایان با کمک قلم‌مو و رنگ مشکی، طرح و نقش مورد نظر قرص شده و پس از آن رنگ‌آمیزی صورت گرفته است.

از دیگر ویژگی این کتیبه‌ها، آیات قرآنی است که در بیشتر آن‌ها دیده می‌‌شود. در بعقه‌ سید رکن‌الدین نیز در بخش‌هایی مانند سقف گنبد، ۱۲ ترنج لاجوردی در اطراف شمسه‌ مرکزی کار شده و داخل آن‌ها سوره‌ التین به خط ثلث و سوره‌ اخلاص به خط کوفی نوشته‌ شده است. همچنین در گریو گنبد، سوره‌ مبارکه‌ الفتح تا پایان آیه‌ پنجم به‌صورت خط کوفی وجود دارد.

در ۱۶ مقرنس زیر گوشواره‌ها عباراتی مانند القدره الله، الحکمه الله، السلطان الله، الحمدالله، القضا الله، الکرم الله، المنیه الله، العزه الله، الشکر الله و الملک الله حک شده است که امروزه برخی از آن‌ها قابل خواندن نیستند. آیه‌ «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم» به خط کوفی در بخش‌هایی از این بنای تاریخی نوشته شده است که از آن جمله می‌توان به داخل چهار گوشواره‌ و چهار طاق‌نمای محرابی شکل در بین چهار فیلپوش اشاره کرد. پایین گوشواره‌ها کتبیه‌ای قرار دارد که سوره‌ یس تا پایان آیه‌ ۱۳ و با خط ثلث خودنمایی می‌کند. همچنین در بخش بالایی این کتیبه، آیاتی از قرآن با خط کوفی مشاهده می‌شود که به‌دلیل ساییدگی و ریختگی امکان خواندن آن‌ها وجود ندارد. علاوه بر این، در چهار ضلع بقعه عبارت‌هایی مانند سبحان الله، لا اله الا الله، الحمد الله و الله اکبر به خط کوفی و به‌صورت دو رویه حک شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Alsaffar)

استادکاران سنتی این عمارت بیشتر از تکنیک گچی قالبی بهره برده‌اند و به کمک قالب، ملات گچ را به‌صورت‌ دلخواه و بر اساس سلیقه‌ خود، به سه روش شکل داده‌اند. در اولین روش، تکه‌های گچی قالبی را ساخته و پس از آن روی سطح دیوار به کمک چسب طبیعی نصب کرده‌اند. آن‌ها حجم‌های گچی را در سه حالت و اندازه‌ مختلف به‌شکل گل میخ تهیه و در بخش‌های مختلفی کار کرده‌اند. در دومین روش، آرایه‌های گچی قالبی به‌صورت نیم‌کره‌های گچی شبکه‌ای ساخته شده و پس از خشک شدن، توسط گچ تیز به دیوار نصب شده‌اند. این قطعات گچی نیز در دو اندازه هستند که بیشتر در بخش محراب بقعه وجود دارند. در آخرین روش، هنرمندان بعد از ریختن گچ درون قالب و یکسان نمودن آن، قالب ملات گچ را روی سطح دیوار قرار می‌دادند و در این حالت، گچ تزیینی بر سطح مورد نظر منتقل می‌شد و در مکان جدید شروع به گرفتن می‌کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: احسان باقری)

تمامی دیوارهای بقعه‌ سید رکن‌الدین یزد با انواع تصاویر مختلف هندسی و گیاهی و همچنین کتیبه‌‌های منقوش به خطوط ثلث و کوفی تزیین شده‌اند. از دیگر سبک‌های استفاده شده در این بنا، سبک آرایه‌ گچی فتیله‌ای نام دارد. در این سبک پس از آماده‌سازی لایه‌ی بستر و بوم‌سازی، طرح مورد نظر را روی سطح کار منتقل می‌کنند. معمولا این طرح‌ها متشکل از نقوش تزیینی یا کتیبه به رنگ قرمز هستند. نکته‌ قابل‌توجه در این روش، استحکام آن نسبت به دیگر آرایه‌های گچی است.

این آرایه را می‌توان به بخش بالایی هر محراب‌نما در بخش‌های جنوب غربی و شمال شرقی بقعه مشاهده کرد که داخل هرکدام، عبارت توکل علی خالقی، به‌صورت دو رویه به خط ثلث کار شده است. همچنین در اطراف محراب، کتیبه‌ای از آیات قرآن به سبک گچ‌بری فتیله‌ای و به خط ثلث به چشم می‌خورد. از این آیات قرآنی می‌توان به سوره‌ الانسان اشاره کرد که تا پایان آیه‌ ۱۸ نوشته شده است.

کتبیه‌ دیگری به نام کتبیه‌ مادر و بچه در بالای نغول‌ دیوارها با تکنیک نقاشی و گچ‌بری وجود دارد که هنرمندان این بنای زیبا و شگفت‌‌انگیز تاریخی، برای گچ‌بری آن از روش فتیله‌ای بهره برده‌اند. تصاویر یا نقوش تزیینی در داخل نغول‌های دیوارهای چهار سمت نیز خودنمایی می‌کنند که به‌صورت قرینه‌ای و با روش گچ‌بری قالبی و فتیله‌ای کار شده‌اند. در بخش بالایی هرکدام از این قاب‌ها، اسامی الهی با گچ‌بری فتیله‌ای حک شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: R.shahi24)

• بقعه سید رکن‌الدین در روزهای چهارشنبه‌ ویژه بانوان است.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی