سنگ نگاره فتحعلی شاه

شهرری میزبان تعداد زیادی از مکان‌های تاریخی استان تهران است. این منطقه که یکی از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های بشر بوده است، امروزه بخشی از محدوده شهری پایتخت محسوب می‌شود.

سنگ‌نگاره فتحعلی شاه یکی از آثار تاریخی است که در نزدیکی شهرری واقع شده است. این سنگ‌نگاره از آثار دوره قاجار است که همچنان در مسیر پارک چشمه علی پیش چشم بازدیدکنندگان خودنمایی می‌‌کند. با کجارو همراه باشید.

در محدوده‌ شمالی شهر ری، با حرکت به‌سمت پارک چشمه، روی کوهی ۲۰ تا ۳۰ متری فتحعلی‌ شاه را می‌بینید که در قابی خانوادگی همراه با پسرانش دورهمی گرفته‌اند. فتحعلی‌ شاه روی تختی شبیه به تخت طاووس نشسته است و پسرانش از کوچک و بزرگ دور آن جمع شده‌اند؛ پسرانی که در آن موقع هرکدام بزرگ و والی جایی از ایران شده بودند. این سنگ‌نگاره تاریخی، امروزه از جاهای دیدنی تهران در شهرری است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: علیرضا جواهری)

سنگ‌نگاره فتحعلی شاه در ۹ فروردین ۱۳۷۸ با شماره‌ ۲۲۸۴ ثبت ملی شد. در سال ۱۳۸۸ نیز به همت شهرداری منطقه ۲۰، ۲۴ پروژکتور رنگی در محوطه نصب شد تا جلوه‌ زیباتری به اثر ببخشد.

سنگ‌نگاره فتحعلی شاه در شمال شهرری و محدوده چشمه علی قرار دارد. ایستگاه‌های متروی شهرری و جوانمرد قصاب (خط شماره یک) نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو به این مکان هستند که در فاصله ۴ تا ۶ کیلومتری آن واقع شده‌اند. پایانه اتوبوس تندرو (BRT) جوانمرد قصاب نیز در فاصله چهار کیلومتری از این مکان قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی سنگ‌نگاره فتحعلی شاه روی نقشه

قضیه به سال ۱۲۱۰ خورشیدی برمی‌گردد. جنگ‌های ایران و روس تمام شده بود و آن‌طرف ارس به دست بیگانه افتاده بود. شاه ایران که جانشین بنیان‌گذار حکومت قاجارها بود، برای نشان دادن قدرت و اقتدار خود تصمیم گرفت روش ایرانیان باستان، یعنی حکاکی نقش‌برجسته بر کوه را در پیش گیرد.

سنگ‌نگاره چشمه علی در سال ۱۸۴۰/عکس از ویکی‌پدیا (اثری از اوژن فلاندن)

فتحعلی‌ شاه پیش از رسیدن به حکومت، یعنی در زمان آقامحمدخان، حاکم فارس بود و در آنجا نقش‌برجسته‌های ایرانیان باستان در تخت جمشید، نقش رستم، بیشاپور و... را پیش چشم داشت. او از آن‌ها الگوبرداری کرد و وقتی به حکومت رسید، در بخش هنرهای تجسمی به دو مقوله‌ نگارگری و سنگ‌نگاری توجه زیادی نشان داد؛ به‌طوری که از هشت نقش‌برجسته‌ بازمانده از دوره‌ قاجار، هفت‌ عدد از آن‌ها متعلق به فتحعلی‌ شاه است.

سنگ‌نگاره چشمه علی در سال ۱۹۰۱/ عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: آرنولد هنری ساویج لندور)

نفس ایجاد نقش‌برجسته روی کوه آن هم تصویر شاه و درباریان در ایران پس از اسلام بی‌سابقه بود. با ورود اسلام به ایران تمثال و نقش و هرآنچه مستعد پرستش واقع شود، منع شده بود؛ اما فتحعلی‌ شاه دست به کار بزرگی زد و برای اولین‌بار نقش شاه را در منظر عموم و در ابعاد وسیع به‌صورت نقش‌برجسته به نمایش گذاشت.

انتخاب چشمه علی برای ایجاد نقش‌برجسته عجیب نبود؛ چشمه علی با پیشینه‌ هشت هزار ساله در منطقه‌ای کانونی از شهر مهم ری قرار داشت و وجود نقش‌برجسته در آنجا می‌توانست بیشترین توجه‌ها را به خود جلب کند. در نتیجه فتحعلی‌ شاه حجارباشی، نقاش‌باشی و معمارباشی را جمع کرد و وظیفه‌ صاف کردن کوه و درآوردن این نقش‌برجسته‌ بزرگ را بر دوش آنان گذاشت.

در این نقش، فتحعلی‌ شاه روی تختی در مرکز تصویر نشسته است و ۱۶ تن از پسرانش در اطراف او گرد آمده‌اند. هرکدام از اشخاص معرفی شده‌اند. اسامی افراد نقش‌شده در این نقش‌برجسته عبارت‌اند از: نواب اشرف والا نایب‌السلطنه، نواب حسن علی میرزا (والی تهران)، نواب محمدتقی میرزا، نواب والا محمد ولی میرزا (والی خراسان)، نواب حسینعلی میرزا، نواب محمدظهیر میرزا، نواب اماهوری میرزا، نواب اشرف والا (خسرو)، نواب شیخ علی میرزا، نواب حیدرقلی میرزا، نواب عبدالله میرزا، نواب اشرف والابهمن میرزا، نواب کامران میرزا و نواب موچول میرزا.

در طرف دیگر قاب، شاه با نشان فرمانروایی یعنی یک سایه‌بان و یک باز شکاری نقش شده است.

عکس‌های گالری از خبرگزاری میراث (عکاس: مهدی وحیدی)

این نقش‌برجسته دو کتیبه دارد.

این کتیبه شامل یک قصیده و ترکیب‌بند از عندلیب است که کتیبه‌ اصلی نقش‌برجسته به شمار می‌رود و در سال ۱۲۱۰ خورشیدی (۱۸۳۱ میلادی) نوشته شده است. اشعار از این قرار هستند:

«بود خرم (فرهمند) پاک جان آدم و حوابه پیکر جان روحانی به طلعت خواجه (مصفا)

عیان شد تمثال خاقانی چو آن فرهاد فرهنگی به میدان فتح ربانی به ایوان نور سبحانی

چو عشاق کلک بر سنگ شد گفتا خرد شادان ز شه شد نقش خاقان نام این ایوان چرخ‌آسا

چو مویی خام عنان سخت گرفتم و گفتم برآرد از پی تاریخ نامش عندلیب آوا

تعال‌الله همه روی زمین را تو از او دار تجلی کرده نور جاودان از سینه سینا

سپهر عزم و کوه خرم و آرامی که همواره چه ارکان گوهر رخشان چه در کوه صخره (صما)

جهان داد و دین فتحعلی‌ شاه آنکه از دانش زمین و آسمان از خرم و عزمش واله و شیدا»

عکس‌ از خبرگزاری میراث (عکاس: مهدی وحیدی)

این کتیبه که یک سال بعد یعنی ۱۲۱۱ خورشیدی (۱۸۳۲ میلادی) نوشته شد، شامل اشعاری از میرزا محمدتقی علی‌آبادی متخلص به «صاحب دیوان» است:

«چون مصور نقش شاهنشه تراز سنگ کرد / آفتاب ز آسمان بر دست بوس آهنگ کرد

شاهنشاهان خان ایران خسرو صاحبقران / آنکه چون نوشیروان زنجیر عدل آونگ کرد

مغربان فتحعلی‌ شاه آنکه اندر گیر و دار / قهر او بر شهریاران ملک گیتی تنگ کرد»

این اشعار مشابه آن‌هایی است که در سنگ‌نگاره‌ تنگه واشی فیروزکوه درج شده‌اند. خود حجاری نیز یادآور نقاشی از فتحعلی‌ شاه و پسرانش بر دیوارهای تالار نگارستان تهران است.

نقاشی فتحعلی شاه در تالار نگارستان

نقش شاه بر تخت نشسته مشابه الگویی ساسانی، به‌خصوص نقش‌برجسته‌ بهرام دوم در سراب بهرام است. پادشاه ساسانی و درباریانش در آنجا در یک فضای آرام محصور در زمینه‌ پای صخره‌ها قرار دارند. بدون توجه به زمان و مکان، نقش‌برجسته را می‌توان تجلی جاودانگی مقام سلطنت دانست. این ویژگی در نقش‌برجسته‌ فتحعلی‌ شاه نیز وجود دارد. این نقش، به‌عنوان نمادی از قدرت شاهنشاهی قاجار، نمایانگر استمرار جانشینی فتحعلی‌ شاه قلمداد می‌شود.

عکس‌ از خبرگزاری میراث (عکاس: مهدی وحیدی)

سیاست شاه در استمرار سلطنت، تقسیم و توزیع مناصب حکومتی بین خاندان و نزدیکان خود بوده است که در نقوش حک شده‌ نزدیکان و پسران شاه در نقش‌برجسته‌ چشمه علی به‌خوبی قابل‌مشاهده است. شاه با حضور در کانون این تصویر شکوه و جلال خود را به رخ دیگران می‌کشید. مقطوع‌النسل بودن آقامحمدخان قاجار خود عاملی بود تا فتحعلی‌ شاه در نقوش بر تعدد فرزندانش تاکید کند. محصور شدن شاه در بین شانزده فرزند پسرش خود شاهدی بر باروری، مردانگی و تداوم قلمرو سیاسی‌اش بود.

فتحعلی‌ شاه با این نقش‌برجسته در واقع یکپارچگی طایفه‌ قاجار و شمار زیاد حامیانش را نشان می‌دهد. او علاوه بر اشاره به اهمیت و موقعیت خانوادگی، با تصویر کردن شاهزادگانی که هر یک والی ولایتی، همچون آذربایجان و خراسان، هستند در واقع بر حفظ تمامیت ارضی کشور تاکید می‌کند.

همه‌روزه می‌توانید از سنگ‌نگاره فتحعلی شاه دیدن کنید و بازدید از آن رایگان است. این سنگ‌نگاره ارزشمند در حال حاضر تحت حفاظت قرار ندارد. در مجموعه چشمه علی امکاناتی از قبیل سرویس بهداشتی، نیمکت‌ و زمین بازی کودکان تعبیه شده است.

عکس‌های گالری از خبرگزاری میراث (عکاس: مهدی وحیدی)

نویسنده: رضا اردو