خانه ستوده چالشتری

چالشتر در ۸ کیلومتری بخش شمال غرب شهرکرد و در مسیر شهرهای سامان و بن قرار گرفته است و از روستاهای معروف تاریخی و جاهای دیدنی چهارمحال و بختیاری محسوب می‌شود.

از صنایع دستی مطرح آن می‌توان به قفل‌های دست‌سازی اشاره کرد که با عنوان قفل‌های چالشتری در ایران شهرت دارند، قالی‌های چالشتر هم منحصربه‌فرد هستند و همگان قالی چالشتری را به طرح‌های خشتی آن می‌شناسند، خشت‌هایی که هر یک داستانی جدا را روایت می‌کنند.

مجموعه قلعه تاریخی چالشتر که امروزه از جاهای دیدنی شهرکرد محسوب می‌شود و به قلعه خانی یا خانه تاریخی خدا رحم ‌خان نیز معروف است، حدود ۱۲۰ سال پیش در دوره قاجار در چالشتر احداث شد. در یکی از سرستون‌های سنگی این مجموعه تاریخ ساخت آن، سال ۱۳۲۱ هجری قمری حک شده است.

در مورد وجه تسمیه چالشتر دو روایت وجود دارد: اول اینکه این اسم را مرکب از دو کلمه «چالش» و «تُر» دانسته‌اند که از زبان ترکی مشتق شده‌اند. «چالش» به‌معنای «میدان» و «تُر» به معنی «جنگ» است؛ بنابراین «چالشتُر» به‌معنای «میدان جنگ» خواهد بود؛ از آنجا که کوه‌های نزدیک چالشتر در شمال و شمال شرق آن به قراول‌خانه (مکانی بلند بیرون شهر که سربازان در آن مراقب بودند و چون سپاه دشمن را از دور می‌دیدند، مردم را آگاه می‌ساختند) مشهور است، معنی فوق برای نام این روستا اعتبار بیشتری دارد.

روایت دیگر این است که نام این روستا از دو کلمه «چال» به معنی آشیانه و محل استقرار و «اشتر» تشکیل شده و چالشتر به‌معنای «جایگاه شتران» است.

«رنه دالمانی» جهانگرد فرانسوی در اواخر دوره قاجار به چالشتر رفته بود و در سفرنامه خود «از خراسان تا بختیاری» این دهکده را حصاری محکم و با عظمت می‌داند که دارای برج و بارو، حصارهای محکم، بناها و کاخ‌های اشرافی است.

مجموعه تاریخی چالشتر بی‌گمان روشن‌کننده بخشی از پیشینه چهارمحال است. این مجموعه بناها از دوران صفویه شکل گرفته و در دوره‌های بعد به‌ویژه قاجاریه تکمیل شده‌اند و متشکل از قلعه خان، خانه ستوده، خانه آزاده، خانه اسحاقی‌ها، خانه منزوی، خانه گله‌داری، خانه طالب‌زاده و مسجد جامع هستند. بیشتر آثار باقی مانده از این مجموعه را خانه‌های مسکونی تشکیل می‌دهد که اطراف قلعه و مسجد جامع در محدوده برج و بارو قرار گرفته‌اند. این بناها از دیدگاه معماری و تزیینات دوره قاجاریه دارای اهمیت بسیاری هستند.

خانه‌های مسکونی مجموعه بیشتر به‌صورت درون‌گرا ساخته شده‌اند، به این معنی که در داخل خانه تزیینات به‌وفور به کار ‌رفته، اما به زینت قسمت‌های بیرونی توجه کمتری ‌شده است. همچنین از آنجا که چالشتر در اقلیم گرم و خشک قرار گرفته است، خانه‌ها به‌صورت متراکم و با تاکید بر بخش‌های زمستانی‌نشین و به‌صورت دو فصلی ساخته شده‌اند.

این مجموعه تاریخی در زمینی تقریبا به وسعت ۱۲۰۰۰ متر مربع ساخته شده است. بنای شمالی تا دهه هفتاد هجری شمسی مورد استفاده قرار می‌گرفته، در حالی که بخش زیادی از بنای جنوبی ویران شده و به‌تدریج ترمیم شده است.

قلعه چالشتر از دو قسمت تشکیل شده است: حیاط بیرونی و حیاط اندرونی. حیاط اندرونی که برج و بارویی ندارد و به «قلعه ستوده» معروف است را حاج محمدرضا خان ستوده چالشتری بنیان گذاشته است. این بنا که بخشی از خانه‌های اشرافی و اعیان‌نشین است تقریبا ۲۴۰۰ متر مربع مساحت دارد و در قسمت غربی مجموعه تاریخی قلعه چالشتر قرار گرفته و مصالح به کار رفته در آن خشت با نمای آجر هستند. خانه ستوده محل اقامت خاندان و محارم خان بوده است و نه‌تنها راهی مجزا به معبر عمومی دارد، از طریق دالانی به اعیانی خانی (محل بار عام) هم مرتبط است. روبه‌روی بنا حیاطی مرکزی و حوضی بیضوی وجود دارد.

در طبقه بالا اتاق پنج دری و اتاق‌های جانبی قرار دارند که تا زیر سقف با کادربندی قرینه با نقاشی‌هایی معروف به گل صابونی که تلفیقی از هنر نقاشی ایرانی و غربی است، مزین هستند، همچنین اتاق‌ها با نقوش گل و گلدان، صحنه نقاشی داستان یوسف و زلیخا، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، مناظر طبیعی و کتیبه آیات قرآنی به خط نستعلیق تزیین شده‌اند.

عناصر تزیینی خانه ستوده برمبنای سه ویژگی متداول هنر عصر قاجار که شامل عناصر ملی، مذهبی و فرنگی بوده، شکل گرفته است. بنابراین جای تعجب نیست که تزیینات به‌کار رفته در این بنا تحت‌تاثیر هنرهای تزیینیِ غربی، طبیعت‌گرا، غیرانتزاعی و تقلیدی هستند.

روی دیوارهای اتاق پنج دری و دو گوشواره متصل به آن در طبقه بالایی خانه آیات قرآنی به‌وفور دیده می‌شود؛ همچنین آیاتی به‌صورت مشبک روی سقف بنا حک شده‌اند.

اتاق پنج دری پر از نقاشی‌هایی با رنگ‌های زنده و درخشانِ طلایی، لاجوردی، سبز و قرمز است. رنگ اصلی زمینه نیز رنگ سفید گچ است. در سراسر دیوارهای دو اتاق گوشواره نیز نقاشی به چشم می‌خورد، اما آن رنگ و لعابی که در اتاق اصلی دیده می‌شود، در اینجا وجود ندارد. رنگ‌ نقاشی‌های این قسمت از خانه کاملا با هم هم‌خوانی دارند. سقف این اتاق‌ها با تخته‌هایی از جنس چوب گردو ساخته شده و با نقوش هندسی و گل میخ‌های برنجی زینت شده است.

در سال ۱۳۷۸ دو موزه نیز در خانه ستوده بازگشایی شد: موزه مردم‌شناسی (در زیر زمین خانه ستوده) و موزه سنگ (در محوطه خانه ستوده).

در موزه مردم‌شناسی چنان که از نامش پیدا است، می‌توانید مجسمه‌هایی انسانی ملبس به پوشش محلی چهارمحال و بختیاری را ببینید و با زيورآلات، ابزارآلات جنگی، انواع ظروف، هنرهاي محلی مانند قفل‌سازی، دست‌بافت‌ها و ادوات كشاورزی سنتی آشنا شوید و در موزه سنگی انواع مختلف سنگ قبور، اجزاء سنگی معماری همچون فواره‌ها، حوض‌ها، ستون‌ها و سرستون‌های ساده و منقوش را خواهید دید.

برای آشنایی با فرهنگ و رسوم مردم این خطه و چند ساعتی غرق شدن در رنگ و نقش و نور، بازدید از خانه ستوده چالشتری را از دست ندهید.

نویسنده: پریسا مرتضوی